Jak wynika ze statystyk, ponad 50 milionów ludzi na całym świecie cierpi z powodu poważnych chorób psychicznych, a tylko w samej Europie ponad 27% dorosłych ludzi doświadcza przynajmniej jednego rodzaju choroby psychicznej w ciągu roku. Każdy człowiek posiada zestaw względnie stałych cech psychofizycznych, które przejawiają się w jego zachowaniu. Dzięki temu, znając te cechy i badając jakiś przejaw jego działania można wnioskować o podjętych działaniach i realizowanych zamierzeniach w oparciu o wiedzę psychologiczną i inne dziedziny nauki ( m.in. statystykę, socjologię, antropologię, biologię, medycynę). W tym wypadku profilowanie osób zaginionych będzie odwrotnym procesem, niż profilowanie cech psychologicznych i fizycznych nieznanego sprawcy przestępstwa.

Z dr hab. Aleksandrą Wentkowską, autorką publikacji „Poszukiwania osób zaginionych. System i metody działania w procedurach służb”, profesorem Uniwersytetu Śląskiego, Pełnomocnikiem terenowym RPO w Katowicach, członkiem OSP i WOPR – rozmawia Anna Ruszczyk.

Jak często dochodzi do zaginięć w Polsce, dlaczego ludzie giną, znikają bez śladu?

Statystyki Komendy Głównej Policji wskazują, iż prawie 20 tys. rocznie osób zaginionych w Polsce, z których nigdy nie odnajduje się ok. 2 tys. Jak wynika ze statystyk Euronews milion dzieci ginie rocznie w krajach Unii Europejskiej, z czego zgłoszonych zaginięć jest 250 000. Według policyjnych statystyk każdego roku ginie ok. 7-8 tys. osób małoletnich. Największa grupa zaginionych małoletnich to młodzież w wieku między 14 a 17 rokiem życia. Rocznie jest to ponad 6 tys. osób czyli ok. 90 % wszystkich zaginięć w kategorii do 18 roku życia. W świetle tych danych można powiedzieć, że zaginięcia dzieci do 6 roku życia to „zaledwie” ok. 500 rocznie, zaś w wieku 7 – 13 lat sporadycznie przekraczają liczbę 1 tysiąca. Należy jednak podkreślić, że większość zaginięć kończy się odnalezieniem osoby małoletniej w przeciągu kilku czy kilkunastu godzin. Wśród zaginionych zdarzają się przypadki zarówno uprowadzeń rodzicielskich, uciekinierów, małoletnich podróżujących bez opieki czy innych przypadków. Porwania i uprowadzenia przez osoby trzecie na szczęście zdarzają się niezwykle rzadko. Większa liczba osób zaginionych – odnalezionych w poszczególnych latach wynika z tego, że w danym roku statystycznym odnajdywane są również osoby, które zostały zgłoszone jako zaginione w latach poprzednich. Jak wynika ze statystyk Komendy Głównej Policji, skuteczność Policji w odnajdywaniu osób zaginionych jest bardzo wysoka. Najczęściej, bo aż w 65%, zgłaszanymi przyczynami zaginięć dzieci i nastolatków w wieku do 18 lat są ucieczki małoletnich z domów rodzinnych oraz ośrodków opiekuńczo-wychowawczych. Część zaginięć to efekt przemyślanej – bardziej lub mniej, ale świadomej decyzji takiej osoby. Inne to wynik różnego rodzaju wypadków losowych, bądź typowe zagubienia. Efekt globalizacji z jednej strony oraz kryzys migracyjny z drugiej potęgują jedynie to zjawisko. Osoby dorosłe, jak i dzieci uciekają przed ubóstwem w ich krajach, przemocą ze strony gangów przestępczych oraz przestępczością zorganizowaną. Migranci, w tym w szczególności kobiety i dzieci są narażeni na przemoc seksualną i handel ludźmi.

Kiedy i gdzie powinniśmy zgłosić zaginięcie osoby, jakie informacje musimy przekazać?

Policja podejmuje poszukiwania osoby zaginionej niezwłocznie po otrzymaniu informacji o zaginięciu osoby. Konieczne jest przekazanie Policji następujących informacji: pełne dane personalne osoby zaginionej, cechy wyglądu zewnętrznego z uwzględnieniem znaków szczególnych, opis ubioru z uwzględnieniem znaków lub cech szczególnych poszczególnych elementów, opis przedmiotów posiadanych w czasie zaginięcia, w tym numer telefonu komórkowego osoby zaginionej, miejsce i okoliczności zaginięcia, informacje o stanie zdrowia osoby zaginionej, w tym dane dotyczące upośledzeń fizycznych oraz psychicznych, nałogach oraz charakter nawyków i skłonności z uwzględnieniem prób samobójczych oraz innych zagrożeń dla bezpieczeństwa własnego i innych osób. Ponadto powinniśmy poinformować o rodzajach, czasie trwania i skutkach poprzednich oddaleń z miejsca pobytu. Również konieczne jest przekazanie informacji o prawdopodobnej przyczynie zaginięcia, w kontekście sytuacji rodzinnej, zawodowej, konfliktów, wypowiedzi, pozostawionych listów. Powinniśmy także przekazać adresy osób i instytucji, do których mogła udać się osoba zaginiona oraz informacje dotyczące nazwy kont internetowych portali społecznościowych, do których osoba zaginiona należała. Do zawiadomienia o zaginięciu osoby, w miarę możliwości, dołącza się aktualną fotografię osoby zaginionej, przekazaną przez zawiadamiającego o zaginięciu.

źródło: Damian Łagodzki (archiwum własne)

Od jakich czynników zależy przyznanie jednej z trzech kategorii osobie zaginionej? W jaki sposób poszczególne kategorie wpływają na podjęte działania poszukiwawcze?

Policja stale udoskonala system poszukiwania osób zaginionych. W dniu 1 lipca 2018 roku weszło w życie Zarządzenie Nr 48 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 czerwca 2018 r. w sprawie prowadzenia przez Policję poszukiwania osoby zaginionej oraz postępowania w przypadku ujawnienia osoby o nieustalonej tożsamości lub znalezienia nieznanych zwłok oraz szczątków ludzkich. W zarządzeniu wprowadzono nowe rozwiązania i procedury wspierające poszukiwania osób zaginionych i wpływające bezpośrednio na skuteczność i efektywność wykonywanych przez Policję czynności związanych z poszukiwaniem osób zaginionych jak i identyfikacją osób o nieustalonej tożsamości oraz nieznanych zwłok. Główne zmiany dotyczą nowych poziomów poszukiwań, które zastąpiły dotychczasową kategorie osób zaginionych. W ramach przyjętych poziomów dookreślono przesłanki ułatwiające właściwe ich klasyfikowanie oraz podejmowanie właściwych i adekwatnych czynności zmierzających do odnalezienia osób zaginionych. Poziom poszukiwania to stopień określający niezwłoczność i zakres podjęcia czynności poszukiwawczych w zależności od stwierdzonego ryzyka wystąpienia zagrożenia dla życia, zdrowia lub wolności osoby zaginionej. Wyróżniamy trzy poziomy. Poziom I dotyczy osoby, której zaginięcie związane jest z realnym, bezpośrednim występowaniem zagrożenia dla jej życia, zdrowia lub wolności, dla którego ratowania wymagane jest bezpośrednie i natychmiastowe podjęcie czynności poszukiwawczych z zaangażowaniem znacznych sił i środków ze strony Policji (na przykład dotyczące osoby małoletniej w wieku do 10 lat, osoby małoletniej w wieku od 11 do 13 lat, zaginionej po raz pierwszy, osoby niezdolnej do samodzielnej egzystencji, osoby wymagającej stałego przyjmowania leków, których brak przyjęcia w odpowiednim czasie stanowi zagrożenie jej życia, osoby zaginionej w związku z realnym podejrzeniem popełnienia na jej szkodę przestępstwa przeciwko życiu lub wolności, a także osoby, której zachowanie w realny sposób wskazywało na bezpośredni zamiar popełnienia samobójstwa, a natychmiastowe podjęcie czynności poszukiwawczych oraz zaangażowanie znacznych sił i środków z dużym prawdopodobieństwem przyczyni się do zapobieżenia zamachu samobójczego, czy też osoby zaginionej w warunkach atmosferycznych zagrażających jej życiu w przypadku niezwłocznego nieodnalezienia).

Jakich osób dotyczy poziom II?

Poziom II dotyczy osoby, której zaginięcie związane jest z uzasadnionym podejrzeniem wystąpienia ryzyka zagrożenia dla jej życia, zdrowia lub wolności (na przykład dotyczące osoby deklarującej po raz kolejny zamiar popełnienia samobójstwa, albo której deklaracja zamiaru popełnienia samobójstwa nie stanowiła realnych przesłanek jej spełnienia, osoby małoletniej w wieku od 14 do 18 lat zaginionej po raz pierwszy, osoby zdolnej do samodzielnej egzystencji, ale wymagającej opieki i stałego przyjmowania leków, których nie przyjęcie może spowodować zagrożenie jej zdrowia a także osoby zaginionej za granicą Rzeczypospolitej Polskiej, wobec której istnieje uzasadniona potrzeba udzielenia pomocy w celu ochrony jej życia, zdrowia lub wolności. Natomiast poziom III dotyczy osoby, której zaginięcie nie jest związane z bezpośrednim oraz uzasadnionym zagrożeniem dla jej życia, zdrowia lub wolności (na przykład dotyczące osoby wyrażającej wolę zerwania kontaktów z rodziną, osobami najbliższymi lub środowiskiem, w którym ostatnio przebywała, osoby, która oddaliła się z miejsca zamieszkania w wyniku nieporozumień rodzinnych, bądź osoby, co do której nie jest możliwe ustalenie przyczyn lub okoliczności zaginięcia, a także osoby z którą brak jest kontaktu, a która deklarowała chęć wyjazdu lub jej zaginięcie związane jest z wyjazdem albo pobytem za granicą Rzeczypospolitej Polskiej. Poziom ten dotyczy również osoby niewymagającej stałej opieki medycznej lub stałego przyjmowania leków, która samowolnie oddaliła się z placówki opiekuńczej, leczniczej lub innej placówki oraz osoby małoletniej w wieku od 11 do 13 lat zaginionej po raz kolejny. Stopień poziomu poszukiwań określa policjant sporządzający zawiadomienie o zaginięciu osoby, po dokonaniu analizy i oceny podanych w nim faktów i okoliczności, a następnie zatwierdza go kierownik jednostki Policji, a w przypadku jego nieobecności dyżurny jednostki Policji, w której przyjęto zawiadomienie o zaginięciu osoby.

źródło:Aleksandra Wentkowska (archiwum własne)

Co jest największą trudnością podczas prowadzenia poszukiwań? Z jakimi problemami muszą zmagać się służby?

Często w sytuacjach zaginięć Policja zwraca się do innych podmiotów, np. Państwowej oraz Ochotniczych Straży Pożarnych, a także działających na zasadzie stowarzyszeń grup ratowniczo-poszukiwawczych o pomoc w prowadzonych akcjach lub operacjach policyjnych. Działania w takich wypadkach odbywają się na podstawie zawartych porozumień oraz wytycznych, które określają zasady włączania tych podmiotów w poszukiwania osób zaginionych. Akcje poszukiwawczo-ratownicze są działaniami trudnymi, zróżnicowanymi ze względu na teren działania oraz wymagającymi od uczestników specjalnych kwalifikacji i sprzętu. Powstaje swego rodzaju proces efektywnego zarządzania potencjałem ratowniczym, którego celem jest optymalizacja zaspokojenia potrzeb podmiotów ratowniczych, uwzględniająca harmonijne wykorzystanie sił i środków własnych, innych służb, podmiotów cywilnych oraz zasobów i możliwości gospodarki narodowej.

Na czym polega profilowanie zachowań osoby zaginionej z dysfunkcją psychiczną?

W literaturze kryminalistycznej wskazuje się, że profilowanie stało się w ostatnich latach ważną częścią świadomości społecznej, głównie za sprawą mediów, które wykorzystując sensacyjny charakter wydarzeń wykreowały wizerunek profilerów jako ekspertów, którzy z niemal stuprocentową skutecznością rozwiązują najbardziej zawiłe zagadki kryminalne. Choć profilowanie kojarzyć się będzie znacznie częściej z czynnościami wykrywczymi w przypadku seryjnych zabójstw, napaści seksualnych i podpaleń, w celu typowania cech nieznanego przestępcy, to sama metoda okazuje się być równie przydatna w przypadku określenia miejsca poruszania się (przebywania) osoby zaginionej. Profilowanie psychologiczne to proces polegający na badaniu pod kątem psychologicznym danych dotyczących zdarzenia, w tym wypadku zaginięcia oraz określenie na ich podstawie prawdopodobieństwa przebywania osoby zaginionej w danym miejscu. Jak wynika ze statystyk, ponad 50 milionów ludzi na całym świecie cierpi z powodu poważnych chorób psychicznych, a tylko w samej Europie ponad 27% dorosłych ludzi doświadcza przynajmniej jednego rodzaju choroby psychicznej w ciągu roku. Każdy człowiek posiada zestaw względnie stałych cech psychofizycznych, które przejawiają się w jego zachowaniu. Dzięki temu, znając te cechy i badając jakiś przejaw jego działania można wnioskować o podjętych działaniach i realizowanych zamierzeniach w oparciu o wiedzę psychologiczną i inne dziedziny nauki (np. statystykę, socjologię, antropologię, biologię, medycynę itp.). W tym wypadku profilowanie osób zaginionych będzie odwrotnym procesem, niż profilowanie cech psychologicznych i fizycznych nieznanego sprawcy przestępstwa.

Dlaczego tak ważne są zasady etycznego postępowania podczas działań poszukiwawczo-ratowniczych?

Zasady etyczne w kodeksach etyki zawodowej mają za zadanie zakreślić obowiązki oraz granice specjalnych uprawnień przysługujących reprezentantom określonego zawodu. W zakresie poszukiwań względy etyczne dotyczą relacji między członkami GPR a społecznością dotkniętego zaginięciem lub katastrofą regionu i obejmują prawa człowieka, kwestie prawne, moralne i kulturowe. GPR zawsze powinny dążyć do tego, by postrzegano je jako przedstawicieli dobrze zorganizowanej, wysoce wyszkolonej grupy specjalistów, których zebrano w celu niesienia pomocy społecznościom, które takiego specjalistycznego wsparcia potrzebują. Członkowie GPR powinni mieć na uwadze, że zostali odebrani pozytywnie oraz że będzie się o nich pamiętać jedynie przez pryzmat poziomu profesjonalizmu, jaki prezentowali. Wszelkie przypadki nieodpowiedniego zachowania mogą zdyskredytować wartość świadczonej przez GPR pracy i w sposób niekorzystny odbiją się na całości pracy zespołu. W trakcie misji członkowie GPR nigdy nie powinni korzystać z jakiejkolwiek sytuacji lub okazji ani czerpać z nich zysków; profesjonalizm postępowania w każdych okolicznościach stanowi odpowiedzialność całego zespołu. ze względu na wyjątkowo specyficzne i czasem problematyczne relacje pomiędzy grupami poszukiwawczo-ratowniczymi, a nawet w ramach tychże grup niezbędne jest wprowadzenie zasad etycznego postępowania z uwagi na cel, którym jest życie poszukiwanego człowieka.

Jak ocenia Pani funkcjonowanie systemu poszukiwania osób zaginionych, jakie są jego najczęstsze nieprawidłowości, co należałoby usprawnić?

Należałoby poszerzyć współpracę pomiędzy wszystkimi służbami zaangażowanymi w poszukiwania. Warto także zwrócić uwagę na organizowanie wspólnych treningów o charakterze lokalnym. Niestety wciąż występują utrudnienia w treningu psów ratowniczych, obecne przepisy nie pozwalają na prowadzenie pracy i treningów z nimi, które byłyby adekwatne do oczekiwanych rezultatów, czyli odnalezienia osoby poszukiwanej. Widzę konieczność wprowadzenia zasad etycznego zachowania i postępowania, które niejednokrotnie pozostawia wiele do życzenia. Oczywiście chciałabym, aby działania ochotników GPR, którzy poświęcają cały swój czas na szkolenia osobiste, treningi psów i tysiące godzin ćwiczeń, były bardziej doceniane.

Dziękuję za rozmowę