Podczas analizy palinologicznej określa się ilość ziaren oraz ich przynależność gatunkową lub odmianową. Dla realizacji celów kryminalistyki bardziej istotne jest ustalenie stopnia podobieństwa pobranych próbek, niż stuprocentowa identyfikacja wszystkich ujawnionych w próbkach ziaren pyłku i zarodników. Wynik badania może odpowiedzieć, czy podejrzany ma związek z przestępstwem, czy powiązanie takie jest wykluczone. Przykładowo: jeśli próbka gleby z ubrania nie zawiera pyłku sosny (szeroko rozproszonego, obficie produkowanego rodzaju pyłku), a miejscem popełnienia przestępstwa był las sosnowy, można stwierdzić, że podejrzany (jego ubranie) nie znajdował się w miejscu zdarzenia. Analiza materiału dowodowego i porównawczego pozwala stwierdzić, czy spektra pyłkowe wszystkich próbek zawierają te same, charakterystyczne ziarna niezwykle rzadkiej rośliny, występującej jedynie na jednym konkretnym obszarze. Czasem obecność kilku tylko ziaren może przesądzić o winie podejrzanego. Dzięki kryminalistycznym ekspertyzom palinologicznym można odkryć powiązanie między znalezionym przedmiotem a podejrzanym, a w efekcie potwierdzić jego związek ze zdarzeniem. Rzeczy takie zabezpiecza się przy podejrzanym, ofierze, na miejscu przestępstwa lub ujawnienia zwłok. Może to być np. narzędzie użyte do ataku na ofiarę, porzucony pojazd, koc. Badanie obecności i identyfikacja ziaren pyłku pomaga ustalić rzeczywiste miejsce zdarzenia. Pozwala też potwierdzić, że miejsce znalezienia zwłok i dokonania zabójstwa to dwie różne lokalizacje.
Z Natalią Muchą, prawnikiem, licencjonowanym detektywem – rozmawia Anna Ruszczyk.
Czym zajmuje się palinologia kryminalistyczna?
To dziedzina, która wykorzystuje wielki potencjał kryminalistyczny mikrocząstek botanicznych, jakimi są ziarna pyłku roślin i zarodniki. Po uwolnieniu z rośliny macierzystej rozprzestrzeniają się transportowane przez wiatr czy zwierzęta i osiadają na różnych powierzchniach. Pojedyncze ziarno wyróżnia się szeregiem fizycznych cech unikalnych dla konkretnego gatunku czy odmiany rośliny. Na ich podstawie możliwa jest identyfikacja poszczególnych ziaren i ustalenie, z jakiej rośliny pochodzą. Każdy rodzaj środowiska zewnętrznego ma swój niepowtarzalny palinologiczny zbiór. To swoisty „odcisk palca” terenu. Wraz z wiedzą o terminach pyleń roślin i sposobach rozprzestrzeniania się ziaren daje to możliwość stwierdzenia, że zestaw pyłkowy znaleziony np. na ubraniu podejrzanego pochodzi z miejsca ujawnienia zwłok ofiary, co może wskazywać na jego związek z przestępstwem. Palinologia kryminalistyczna ujawnia mikroślad w postaci ziaren pyłku i odpowiednio go zabezpiecza, by stanowił wartościowy materiał do dalszych badań. Następnie wykorzystuje dostępne i sprawdzone metody naukowe do identyfikacji zabezpieczonego materiału dowodowego, by zestawić go z zebranym materiałem porównawczym i określić stopień ich podobieństwa. Wynik ekspertyzy palinologicznej jest dowodem naukowym, który może być wykorzystany w postępowaniu sądowym.
W jaki sposób wiedza z zakresu palinologii może przełożyć się na pracę śledczych?
Fenomen śladów w postaci ziaren pyłku polega na tym, że są pozostawiane przez sprawcę bez jego woli i wiedzy. Są bowiem wszechobecne i niewidoczne gołym okiem. Mimo starań nie byłyby możliwe do usunięcia, zatarcia, czyli do ich wyeliminowania z miejsca przestępstwa. Fakt ten sprawia, że ujawniony w materiale unikalny zestaw ziaren staje się „niemym świadkiem” i dostarcza wielu informacji o przebiegu zdarzeń. Wynik badania palinologicznego może pomóc w udowodnieniu związku podejrzanego z miejscem przestępstwa, ze znalezionym przedmiotem. Jest też wsparciem w potwierdzeniu lub obaleniu alibi czy zawężeniu listy podejrzanych. Wiedza o właściwościach ziaren pyłku i sposobach ich rozprzestrzeniania pozwala znaleźć powiązania między miejscami, osobami i przedmiotami, które są decydujące dla ustalenia faktów. Dzięki stworzonym palinologicznym profilom terenu można wytypować poszukiwany obszar, miejsce ukrycia zwłok czy prawdopodobną drogę ucieczki sprawcy. Ustalenie składu pyłkowego w próbkach pobranych z partii przechwyconych narkotyków pozwala np. na zlokalizowanie miejsc nielegalnych plantacji roślin użytych do produkcji.
Co powinno być zabezpieczone na miejscu zdarzenia zgodnie z wymaganiami stawianymi przez palinologię?
Właściwe zebranie i zabezpieczenie próbek zawierających ziarna pyłku jest niezwykle istotne. Idealny model zakłada obecność kompetentnego palinologa, powołanego w roli specjalisty do udziału w oględzinach. W praktyce zbieraniem materiału najczęściej zajmują się technicy kryminalistyczni. Właściwe przeszkolenie i posiadana przez nich wiedza z zakresu zabezpieczania mikrośladów w postaci ziaren pyłku jest kluczowa dla wartości badawczej materiału. W przypadku mikrośladów pyłkowych ujawnienie ich bezpośrednio na miejscu może okazać się trudne lub nawet niemożliwe. W takich sytuacjach obiekt – nośnik wydziela się z miejsca zdarzenia, a następnie zabezpiecza potencjalne dowody wraz z podłożem. Dalsze czynności prowadzone są w warunkach laboratoryjnych. Wybór strategii zbierania materiału uzależniony jest od rodzaju przestępstwa i miejsca jego ujawnienia. Jedna z metod polega na dzieleniu obszaru na sektory i zbieraniu z każdego z nich ziemi z górnej warstwy podłoża (do 1 cm) w równej ilości. Inną metodą jest zbieranie próbek z każdego istotnego miejsca na terenie ujawnionego przestępstwa (centrum, ścieżki dojścia i wyjścia osób, przybycia i oddalenia się pojazdu itd.). Próbki ziemi powinny być pobrane w ilości 10-20 gram. Do kryminalistycznych badań palinologicznych zabezpiecza się też próbki wody (od 500 ml do 1 l). Kałuże, baseny, stawy, jeziora zawierają pyłki z atmosfery i z rosnących w pobliżu drzew oraz krzewów. Próbki ze zbiorników pobiera się z brzegu oraz z miejsca odległego o kilka metrów od linii brzegowej. Jednocześnie wskazane jest też zabezpieczenie materiału w postaci błota z brzegu. Jednym z istotniejszych źródeł uzyskiwania śladów w postaci sporomorf jest obuwie, odzież i inne wyroby z tkanin. Próbki pobiera się także z włosów ofiar zabójstw. Zatrzymują one wiele mikroskopijnych cząstek w tym ziarna pyłku nie tylko z miejsca znalezienia ciała, ale też np. z drogi transportu zwłok czy miejsca dokonania przestępstwa. W przypadkach zabójstw próbki pobiera się z również z naturalnych otworów i narządów wewnętrznych, jak nozdrza, żołądek, jelita. Częstymi źródłami uzyskiwania materiału do badań są pojazdy i ich części (filtry powietrza, błotniki, opony, dywaniki). Na terenie otwartym wskazane jest zebranie próbek z roślin dominujących w miejscu oględzin. Rośliny mniejszych rozmiarów (do 30 cm wys.) zabezpiecza się w całości. Z większych wykorzystuje się pojedyncze pędy z liśćmi, kwiaty, nasiona lub owoce. Konieczne jest właściwe zabezpieczenie śladu pyłkowego, by zachować jego fizyczną integralność, ograniczyć degradację i uniknąć kontaminacji (zanieczyszczenia). Zwiększa to szanse na wysoką jakość i skuteczność analiz oraz wpływa na wartość dowodową. Ważnym czynnikiem wpływającym na skuteczność działań wykrywczych jest czas. Jego upływ istotny jest także na etapie ujawniania i zabezpieczania śladów w postaci sporomorf. Zaleca się, by szczególnie w sprawach poważnych przestępstw materiał został zebrany najszybciej jak to jest możliwe.
Na jakie pytania możemy uzyskać odpowiedź podczas badania kryminalistycznego pyłku lub zarodników?
Podczas analizy palinologicznej określa się ilość ziaren oraz ich przynależność gatunkową lub odmianową. Dla realizacji celów kryminalistyki bardziej istotne jest ustalenie stopnia podobieństwa pobranych próbek, niż stuprocentowa identyfikacja wszystkich ujawnionych w próbkach ziaren pyłku i zarodników. Wynik badania może odpowiedzieć, czy podejrzany ma związek z przestępstwem, czy powiązanie takie jest wykluczone. Przykładowo: jeśli próbka gleby z ubrania nie zawiera pyłku sosny (szeroko rozproszonego, obficie produkowanego rodzaju pyłku), a miejscem popełnienia przestępstwa był las sosnowy, można stwierdzić, że podejrzany (jego ubranie) nie znajdował się w miejscu zdarzenia. Analiza materiału dowodowego i porównawczego pozwala stwierdzić, czy spektra pyłkowe wszystkich próbek zawierają te same, charakterystyczne ziarna niezwykle rzadkiej rośliny, występującej jedynie na jednym konkretnym obszarze. Czasem obecność kilku tylko ziaren może przesądzić o winie podejrzanego. Dzięki kryminalistycznym ekspertyzom palinologicznym można odkryć powiązanie między znalezionym przedmiotem a podejrzanym, a w efekcie potwierdzić jego związek ze zdarzeniem. Rzeczy takie zabezpiecza się przy podejrzanym, ofierze, na miejscu przestępstwa lub ujawnienia zwłok. Może to być np. narzędzie użyte do ataku na ofiarę, porzucony pojazd, koc. Badanie obecności i identyfikacja ziaren pyłku pomaga ustalić rzeczywiste miejsce zdarzenia. Pozwala też potwierdzić, że miejsce znalezienia zwłok i dokonania zabójstwa to dwie różne lokalizacje. Palinologia kryminalistyczna pomaga w ustaleniu oryginalnego miejsca pochodzenia przedmiotów, w ujawnieniu fałszerstw i przemytu nielegalnych towarów. Zastosowanie badań pyłku daje efekty w próbach ustalenia rzeczywistego czasu (pory roku, miesiąca) określonego zdarzenia, wskazania lokalizacji grobu, miejsca ukrycia szczątków ludzkich.
Czy pyłek jest trwały?
Jest niezwykle trwały i odporny. Trwałość, obok mikroskopijnych rozmiarów, liczebności i różnorodności, jest cechą stanowiącą o potencjale ziaren pyłku jako śladów kryminalistycznych. W sprzyjających warunkach pyłek może przetrwać w skałach miliony lat. Błony ziaren pyłku znalezione zostały w skałach z epoki paleozoiku, podczas gdy wszystkie inne cząstki organiczne uległy zwęgleniu. W glebie ziarna zachowują się podobnie, przy czym kwaśny jej odczyn zdecydowanie wydłuża okres ich przetrwania. Ziarna pyłku zachowane w skałach osadowych minionych epok ułatwiają określenie wieku poszczególnych warstw skalnych, a także ustalenie szaty roślinnej z danego okresu. Badania archeologiczne i geologiczne dowodzą, że sporomorfy w dobrym stanie znajdowano wraz z węglem drzewnym i innymi śladami naturalnych pożarów. Odporność na zniszczenia mechaniczne i inne czynniki zewnętrzne, w tym chemiczne i cieplne wynika głównie z budowy ścian komórkowych ziaren. Egzyna – zewnętrzna warstwa błony komórkowej (sporodermy) zbudowana jest z niezwykle odpornych bezazotowych związków zwanych sporopoleninami. Uznawane są one za najbardziej odporny materiał znany w świecie organicznym. Egzyna nie rozkłada się w stężonym kwasie siarkowym i solnym ani w ługu potasowym. Nie ulega zniszczeniu w temperaturze sięgającej 400 st. C.
Po jakim czasie analiza zabezpieczonego na miejscu zdarzenia materiału nie będzie już możliwa?
Kluczową rolę dla przydatności ziaren pyłku i zarodników do badań ma ich sposób zabezpieczenia i przechowywania. Próbki z częściami roślin nie mogą być umieszczane w plastikowych pojemnikach, bo to będzie sprzyjać rozwojowi procesów gnilnych. Używa się opakowań papierowych. Wilgotną ziemię z reguły się zamraża, a jeśli ma być przechowywana przez dłuższy czas, powinna być wysuszona w specjalnych piecach. Przygotowanie próbki do analizy i wyizolowania tylko ziaren pyłku oraz zarodników wymaga obróbki chemicznej. Badanie palinologiczne jest zazwyczaj wykonywane w ostatniej kolejności, gdyż zabiegi chemiczne niszczą z reguły całe tło próbki, czyli np. inne składniki organiczne czy mineralne. Analiza palinologiczna często wykonywana jest nawet po kilku latach od zdarzenia i zabezpieczenia próbek, a mimo to kondycja sporomorf pozwala na bezproblemową identyfikację. Jak wspomniałam na samym początku, ziarna pyłku mogą przetrwać w niezmienionym stanie setki lat, o ile zapewnione zostaną odpowiednie warunki.
Czy według Pani badania z zakresu palinologii kryminalistycznej przyniosą odpowiedzi na nowe pytania? Czy ta dziedzina wiedzy będzie się rozwijać?
Palinologia kryminalistyczna jest stosunkowo młodą dziedziną, choć w wielu krajach rozwija się bardzo intensywnie. W Nowej Zelandii jest praktycznie rutynowo wykorzystywana podczas śledztw we wszystkich poważniejszych sprawach. Często korzystają z niej śledczy w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, a rosnące zainteresowanie notuje w Australii, Japonii, Francji i we Włoszech. Pierwsza udokumentowana sprawa sądowa, w której wykorzystano dowód z analizy palinologicznej, miała miejsce w roku 1959 w Szwecji. W Polsce było zaledwie kilka przypadków wykorzystania ekspertyzy palinologicznej na potrzeby procesów karnych. Jednym z pierwszych była sprawa zabójstwa z okolic Złotowa z 2003 roku. Rozwój tej dziedziny jest ze wszech miar pożądany. Istnieje jednak szereg przyczyn, z powodu których nie jest on tak intensywny, Jedną z nich jest z pewnością niewielka liczba specjalistów dysponujących odpowiednią wiedzą i doświadczeniem, by móc wykonywać ekspertyzy palinologiczne na zlecenie organów wymiaru sprawiedliwości. Kolejną przyczyną jest stosunkowo mały dostęp do specjalistycznych laboratoriów, przystosowanych do tego typu badań. Chodzi tu zarówno o infrastrukturę ośrodków badawczych, pomieszczenia zapewniające sterylność, jak również o wysoce specjalistyczny sprzęt mikroskopowy, komputery i oprogramowanie. Powyższe trudności w dużej mierze związane są z kwestiami finansowymi. Pozyskiwanie funduszy na budowę i wyposażenie ośrodków naukowo-badawczych jest konieczne. Bez nich rozwój wielu dziedzin, w tym palinologii będzie bardzo ograniczony. Warto też zauważyć, że wiedza organów procesowych i otwartość na nowe, mniej popularne metody i techniki ma duży wpływ na przyszłość takich dziedzin jak palinologia kryminalistyczna. Botanika jako nauka wspierająca kryminalistykę wydaje się wciąż niedocenianym narzędziem w realizacji celów wykrywczych i dowodowych. Biorąc pod uwagę powyższe przyczyny, nie należy spodziewać się szczególnie intensywnego rozwoju palinologii kryminalistycznej w najbliższych latach.
Dziękuję za rozmowę