W trakcie poszukiwań ukrytych zwłok wykorzystywane są różnorodne techniki, coraz częściej związane z wprowadzaniem nowych technologii. Metody geofizyczne stanowią coraz częstszy element prac terenowych (poszukiwań) ze względu na możliwość zróżnicowania i dopasowania metod do badanego terenu. Należy podkreślić, że prace wykonywane przy użyciu georadaru lub magnetometru są niedestrukcyjne, co oznacza, że badany ośrodek, czyli miejsce popełnienia czynu zabronionego nie ulega zniszczeniu. Jest to wielka zaleta dla organów procesowych, ponieważ biegły dysponujący tymi metodami może wejść w teren zaraz po technikach kryminalnych lub wspierać ich prace, nie niszcząc przy tym obszaru związanego z popełnieniem np. zbrodni zabójstwa i ukrycia zwłok. Oprócz prac prowadzonych na lądzie przy pomocy georadaru, możliwe jest także poszukiwanie zwłok w akwenach, wykonanie poliwęglanowej podłogi pontonu pozwala na prowadzenie pomiarów na wodzie gdzie zwłoki mogą być pod warstwą mułu, naniesień rzecznych niewidoczne dla sonarów i nurków.
Z Jackiem Adamcem, biegłym sądowym przy Sądzie Okręgowym w Warszawie w zakresie poszukiwań i precyzyjnej lokalizacji zwłok, szczątków ludzkich i miejsc pochówków oraz wszelkich obiektów ukrytych lub zaginionych – rozmawia Anna Ruszczyk.
W jakim zakresie wiedza z zakresu geofizyki może mieć zastosowanie w kryminalistyce i archeologii sądowej?
Znajomość teoretyczna oraz praktyczna powinna iść w parze, jeżeli planowane jest prowadzenie badań geofizycznych w trakcie poszukiwania np. ukrytych zwłok lub szczątków ludzkich. Wydaje się, że jest to naturalny element pracy zespołu śledczego w tym archeologa sądowego na miejscach popełnienia przestępstwa, gdzie prace zlecone zostały w ramach postępowania sądowego lub prokuratorskiego. Zarówno w kryminalistyce, jak i archeologii sądowej, geofizyka ma szerokie zastosowanie, dzięki swojej różnorodności. Poszukiwanie zwłok i szczątków ludzkich w przypadku obu nauk, należy prowadzić dokładnie i nieniszcząco, a to właśnie umożliwia zastosowanie metod geofizycznych. Czy to praca na stanowisku archeologicznym – dawnym cmentarzu, mogile drugo wojennej, czy też w trakcie śledztwa, niedestrukcyjne badania pozwalają na rozpoznanie tego, co znajduje się w badanym ośrodku w sposób szybki i ekonomiczny.
Od jakich czynników zależy wybór poszczególnych metod geofizycznych?
Metody geofizyczne dopasowuje się do terenu, na którym mają zostać przeprowadzone poszukiwania oraz informacji dotyczących celu i obiektu poszukiwań. W przypadku terenu silnie zurbanizowanego, znacznie lepiej sprawdzi się georadar. Na otwartej przestrzeni lub w lesie prace można prowadzić z wykorzystaniem georadaru, magnetometru jak i detektora metali. Wszystkie te techniki można wykorzystać w prospekcji podwodnej. Również od domniemanego rodzaju postępowania sprawcy ze zwłokami powinien zależeć dobór metody prowadzenia poszukiwań – w przypadku spalonych szczątków warto rozważyć prospekcję terenu z wykorzystaniem magnetometru. Natomiast ciało, które zostało zakopane (ukryte) w całości lub we fragmentach, może być poszukiwane z zastosowaniem georadaru, ponieważ zwiększa on prawdopodobieństwo wykrycia jamy grobowej. Na zdjęciu poniżej wynik badań georadarowych i ustalenie miejsca pochówku na podstawie wskazania anomalii geofizycznej wytypowanej do weryfikacji jako potencjalna jama grobowa.
Wynik prospekcji georadarowej w miejscu silnie zurbanizowanym, w trakcie ekshumacji. Archiwum GPR24.COM.PL, listopad 2019.
Na czym dokładnie te metody polegają, jakie są zalety i wady tego typu metod badawczych?
Do metod geofizycznych zalicza się metody pasywne, gdzie prowadzona jest obserwacja i analiza zakłóceń badanego ośrodka, tzn. analizie podlegają anomalie ziemskiego pola magnetycznego. Do takich zakłóceń prowadzą zakopane pod powierzchnią gruntu, np. przedmioty metalowe (np. broń). Natomiast aktywne metody polegają na wprowadzeniu impulsu do badanego ośrodka, aby w kolejnym kroku możliwa była analiza rozchodzenia się tych impulsów. Badania geofizyczne prowadzone są z wykorzystaniem georadaru, detektora metali oraz magnetometru. Magnetometr i detektor metalu umożliwiają poszukiwania, jeżeli istnieje podejrzenie, że zwłoki lub szczątki ludzkie mogły zostać ukryte w towarzystwie przedmiotów powodujących zakłócenia ferromagnetyczne. Przy pracy z georadarem możliwe jest zaobserwowanie anomalii w badanym ośrodku, tzn. można zlokalizować granice wkopu (jamy grobowej) lub miejsca, gdzie ziemia została poruszona (kopano i zasypano jamę). Zastosowanie przynajmniej dwóch różnych metod, np. georadarowej i magnetometrycznej umożliwia zawężenie i doprecyzowanie prawdopodobnego miejsca ukrycia zwłok, szczątków ludzkich lub innych przedmiotów związanych z przestępstwem choćby broni. W prowadzeniu badań geofizycznych zawsze należy pamiętać, że wskazywane jest miejsce, gdzie wykryto anomalie. Jednakże dopiero przeprowadzenie weryfikacji poprzez wykonanie sondaży lub odwiertów, pozwala na weryfikacje wskazanych anomalii geofizycznych.
Przedmioty wydobyte podczas ekshumacji, zlokalizowane przy pomocy detektora metali. Archiwum GPR24.COM.PL, kwiecień 2018.
Jak wyglądają przygotowania do prac związanych z poszukiwaniem ukrytych zwłok przy zastosowaniu metod geofizycznych?
W pierwszej kolejności dokonywana jest prospekcja terenowa, aby mieć możliwie najlepszy ogląd sytuacji i terenu, co umożliwia również zaplanowanie przebiegu badań. Jednocześnie pozwala na ocenę, czy teren ten jest dostępny, a przeprowadzenie poszukiwań możliwe. Następnie prowadzone są prace geodezyjne, tj. wytyczanie pomniejszych poligonów badawczych, jeśli wskazany obszar poszukiwań ma dużą powierzchnię. Dla każdego poligonu zakładana jest siatka profili georadarowych (linii przejazdów georadaru) w odległości np. co 0,25 m. Kolejnym krokiem jest prowadzenie systematycznych pomiarów w wyznaczonych liniach oraz geodezyjne oznaczanie anomalii, które zostaną zaobserwowane w trakcie lub po zakończeniu każdego profilu. Czynność ta jest powtarzana również w drugiej, prostopadłej linii następnych profili. Po zebraniu danych, można już w terenie, wytypować miejsca anomalii georadarowych, które należy zweryfikować. Przeprowadzenie weryfikacji poprzez wykonanie odwiertów lub założenie sondaży archeologicznych, pozwala na potwierdzenie otrzymanych informacji lub zmusza do weryfikacji przypuszczeń o miejscu ukrycia zwłok lub szczątków ludzkich. Anomalie zaobserwowane na profilach georadarowych, pozwala na odczytanie nie tylko na jakim metrze od linii startu pomiarów, znajduje się anomalia, lecz także na jakiej głębokości. Oczywiście, ważnym elementem jest opracowanie danych zebranych w terenie i wykonanie obrazowania 3D z naniesieniem na mapę badanego obszaru. Jeżeli poszukiwania nie przyniosły efektu lub z jakiś powodów okazało się niemożliwe dokonanie weryfikacji w tym samym dniu, pozwala to na dokładne odtworzenie miejsca pracy, a także dokładne wytypowanie obszaru dla dalszych prac.
Planowanie i projektowanie poligonów badawczych podczas poszukiwania zwłok, siatka pomiarowa 0,25m x 0,25m. Archiwum GPR24.COM.PL sierpień 2018.
Jakie czynniki utrudniają, czy też uniemożliwiają przeprowadzenie prac?
Jak już zostało wspomniane, dobór metod zależy od terenu, na którym mają zostać przeprowadzone poszukiwania. Rodzaj badanego ośrodka oraz potencjalne zakłócenia, które można zaobserwować w terenie, mają wpływ na wybór sprzętu, którym przeprowadzi się badania terenowe. Dla metod pasywnych utrudnieniem są linie wysokiego napięcia, jak również zanieczyszczenie ośrodka, np. poprzez nagromadzenie rur lub kabli w badanym miejscu. Natomiast dla metod aktywnych (georadarowych) problematyczne są np. miejsca zagruzowane, dawne śmietniska oraz obszary o zanieczyszczonej powierzchni, gdzie oprócz anomalii związanych z prowadzonym postępowaniem mamy do czynienia z wieloma innymi niezwiązanymi ze sprawą, jednak konieczność ich weryfikacji celem wykluczenia wydłuża prace terenowe.
Czy można określić jak często w Polsce organy ścigania korzystają z możliwości przeprowadzenia badań geofizycznych w sprawach związanych z poszukiwaniem ukrytych zwłok?
Współpraca między organami ścigania a biegłymi sądowymi prowadzącymi badania geofizyczne nadal się rozwija. W trakcie poszukiwań ukrytych zwłok wykorzystywane są różnorodne techniki, coraz częściej związane z wprowadzaniem nowych technologii. Metody geofizyczne stanowią coraz częstszy element prac terenowych (poszukiwań) ze względu na możliwość zróżnicowania i dopasowania metod do badanego terenu. Należy podkreślić, że prace wykonywane przy użyciu georadaru lub magnetometru są niedestrukcyjne, co oznacza, że badany ośrodek, czyli miejsce popełnienia czynu zabronionego nie ulega zniszczeniu. Jest to wielka zaleta dla organów procesowych, ponieważ biegły dysponujący tymi metodami może wejść w teren zaraz po technikach kryminalnych lub wspierać ich prace, nie niszcząc przy tym obszaru związanego z popełnieniem np. zbrodni zabójstwa i ukrycia zwłok. Oprócz prac prowadzonych na lądzie przy pomocy georadaru, możliwe jest także poszukiwanie zwłok w akwenach, wykonanie poliwęglanowej podłogi pontonu pozwala na prowadzenie pomiarów na wodzie gdzie zwłoki mogą być pod warstwą mułu, naniesień rzecznych niewidoczne dla sonarów i nurków. Ponadto wstępne wyniki otrzymywane są na miejscu, a co za tym idzie, pozwala to na zawężenie obszaru poszukiwań i wskazanie pojedynczych miejsc do dalszej weryfikacji.
Wynik pomiarów na rzece, wyrysowana granica dna rzeki oraz anomalie w osadach dennych. Archiwum GPR24.COM.PL Styczeń 2018.
Jaka Pana zdaniem przyszłość czeka metody geofizyczne, w jakim kierunku mogą się one rozwijać, które obszary wymagałyby jeszcze udoskonalenia?
Metody geofizyczne rozwijają się szybko, podobnie, jak cały obszar nowych technologii. Pozwala to na dokonywanie coraz bardziej precyzyjnych pomiarów głębokościowych, uzyskiwanie lepszego obrazu z przetworzonych danych, a także dokładnej lokalizacji poprzez współpracę z systemem GPS. Udoskonalanie technik powinno natomiast prowadzić do ich zoptymalizowania, prowadzenia badań na bazie których można będzie wyprodukować dedykowany sprzęt geofizyczny dla kryminalistyki, mam na myśli choćby stworzenie kilku systemowych rozwiązań GPR pracujących w optymalnych częstotliwościach dla prac poszukiwawczych związanych z poszukiwaniem zwłok lub szczątków ludzkich. W przypadku samego przetwarzania i analizowania danych, należy iść z pracami rozwojowymi w kierunku szybkiej interpretacji danych, aby organy prowadzące postępowania miały możliwość natychmiastowej weryfikacji wyników, co w efekcie pozwoli uniknąć wielokrotnych powrotów na miejsce popełnienia przestępstwa. Optymalizacja badań geofizycznych w połączeniu z ich jak najszybszą terenową weryfikacją to zadanie, które często jest stawiane przed biegłym sądowym w trakcie współpracy z organami prowadzącymi postępowanie.
Dziękuję za rozmowę
