Gwałt dla sprawców często jest przeżyciem bezosobowym nakierowanym na dominację i kontrolę nad osobą poszkodowaną. Powszechny stereotyp mówi, że sprawca gwałtu zachowuje się w sposób bardzo agresywny w trakcie napaści, choć wcale tak być nie musi. Utrwalonym stereotypem jest również to, że do zgwałcenia nie może dojść w małżeństwie. I choć w zdecydowanej większości sprawcami są mężczyźni, to nieprawdą jest, że sprawcami nie mogą być kobiety. W przypadku sprawców-kobiet tego typu zdarzenia często mają charakter kazirodczy (może to być też nauczycielka, opiekunka). Dość krzywdzącym mitem jest twierdzenie, że ofiara gwałtu, która się nie broniła, nie protestowała, mówi nieprawdę. Według badań tylko 7% ofiar w trakcie gwałtu próbuje protestować. Najbardziej chyba powszechnym mitem jest, że ofiara w jakiś sposób prowokowała. Sposób ubioru, podatność na napaść nigdy nie jest usprawiedliwieniem gwałtu.
Z Magdaleną Oleśniewicz, psycholgiem, psychoterapeutą, autorką publikacji „Profilowanie nieznanych sprawców zgwałceń na podstawie modus operandi”- rozmawia Anna Ruszczyk.
Na czym polega profilowanie nieznanych sprawców zgwałceń?
Profilowanie to jedna z metod kryminalistycznych, która ma ułatwić pracę służbom policyjnym i zawęzić krąg osób, wśród których należy poszukiwać sprawcy. Jest to metoda pomocnicza. Polega na tworzeniu profilu psychologicznego nieznanego sprawcy przestępstwa. Jest to specyficzny rodzaj charakterystyki zostawionych przez niego śladów zachowania, przed dokonaniem przestępstwa, w jego trakcie oraz po jego dokonaniu. Konsekwencją tego typu działań ma być otrzymanie spójnego i logicznego portretu psychologicznego. Człowiek w swej naturze ma tendencję do powtarzania pewnych czynności w charakterystyczny dla siebie sposób. Warto dodać, że profilowanie jest dziedziną złożoną. Analizuje się wówczas miejsce popełnienia przestępstwa oraz relację (tak zwana analiza wiktymologiczna) między sprawcą a ofiarą (np. czy wcześniej się znali, skąd, jakie relacje ich łączyły). Otrzymujemy wówczas pewną charakterystykę zachowania sprawcy i jego potencjalną motywację, nie otrzymujemy natomiast profilu, dzięki któremu możemy wskazać konkretną osobę.
Dlaczego dochodzi do gwałtów, jakie najczęściej są motywacje i przyczyny sprawców?
Jedną z motywacji może być potrzeba zaspokojenia seksualnego, jednak badania pokazują, że dominującą motywacją jest potrzeba kontroli, egzekwowania władzy, ukarania, podporządkowania lub upokorzenia. Sprawcy tego typu czynów często później zaprzeczają, minimalizują i racjonalizują swoje zachowanie. Rzadko postrzegają swoje czyny jako rodzaj wyrządzonej krzywdy. Nierzadko twierdzą, że pokrzywdzone osoby w jakiś sposób prowokowały bądź na to zasługiwały. Czyny takie mogą wobec tego być motywowane seksualnie oraz pozaseksualnie. Rozpatrując tę problematykę od strony społeczno-kulturowej można wymienić czynniki takie jak: nierówność płci, pornografia oraz przyzwolenie na przemoc.
Kim są osoby dopuszczające się tego typu przestępstwa, co możemy powiedzieć o ich modus operandi?
Zdecydowana większość osób dopuszczających się przestępstw seksualnych to mężczyźni pochodzący ze wszystkich warstw społecznych. Gwałt jest natomiast zjawiskiem złożonym, na który mają wpływ aspekty personalne (w tym predyspozycje osobowościowe) jak również kulturowo-społeczne. Badacze podkreślają również rolę środowiska w utrwalaniu się zachowań przestępczych. Nierzadko zdarza się, że sprawcy sami doświadczali przemocy w dzieciństwie (również seksualnej) mieli kontakt z pornografią. Z tego względu często rozwija się u nich nieprawidłowa struktura osobowości, np. dyssocjalna. Zdarza się również, że sprawcy cechują się tendencją do tworzenia powierzchownych i niesatysfakcjonujących relacji z kobietami. Badania pokazują również, że 3 na 4 ofiary tego typu przestępstw znały sprawcę (w przypadku pedofilii odsetek ten wynosi aż 80 %). Jeśli chodzi zaś o modus operandi to jest on bardzo różny, zależny zarówno od czynników osobowościowych sprawcy (w tym poziomu inteligencji, poziomu dewiacji) jak również czynników sytuacyjnych (pogoda, potencjalni świadkowie).
Na jakim etapie postępowania w sprawie zgwałcenia służby korzystają z wiedzy psychologa, jaka wówczas jest jego rola?
Służby mogą korzystać z pomocy psychologa już na etapie tworzenia portretu psychologicznego, jeśli jest to potrzebne oraz na etapie przesłuchań. Dokonywanie psychologicznej analizy materiałów może pomóc w opracowaniu odpowiedniej taktyki, ponadto może wspomagać realizację czynności śledczych. Na etapie przesłuchań zaś czasami biegły psycholog przeprowadza diagnozę psychologiczną, a niekiedy ocenia wiarygodność świadka, tworzy ekspertyzę psychologiczną. Obecność psychologa pomaga zatem rozszerzyć zakres strategii podejmowanych przez służby policyjne, by wykrywanie sprawców przestępstw było efektywniejsze.
Czy każdy może stać się ofiarą gwałciciela, czy istnieją pewne mity związane z aspektami wiktymologicznymi gwałtu?
Znalezienie się w nieodpowiednim czasie i miejscu może niestety do tego doprowadzić. Wskazana jest zatem uważność oraz zasada ograniczonego zaufania. Istnieje niestety wiele mitów dotyczących ofiar i sprawców. Jednym z mitów jest to, że sprawca jest zazwyczaj osobą obcą dla ofiary, a badania pokazują coś wręcz odwrotnego. Dość powszechne są gwałty dokonywane przez znajomego, członka rodziny bądź na randce. Szacuje się, że 75% gwałtów dokonywanych przez osoby znajome nastąpiło w okolicznościach związanych z piciem alkoholu. Kolejnym mitem jest to, że ofiarami są z reguły młode i atrakcyjne kobiety. Dla sprawcy wiek i atrakcyjność nie odgrywają znaczącej roli. Gwałt dla sprawców często jest przeżyciem bezosobowym nakierowanym na dominację i kontrolę nad osobą poszkodowaną. Powszechny stereotyp mówi też, że sprawca gwałtu zachowuje się w sposób bardzo agresywny w trakcie napaści, choć wcale tak być nie musi. Utrwalonym stereotypem jest to, że do zgwałcenia nie może dojść w małżeństwie. I choć w zdecydowanej większości sprawcami są mężczyźni, to nieprawdą jest, że sprawcami nie mogą być kobiety. W przypadku sprawców-kobiet tego typu zdarzenia często mają charakter kazirodczy (może to być też nauczycielka, opiekunka). Dość krzywdzącym mitem jest twierdzenie, że ofiara gwałtu, która się nie broniła, nie protestowała, mówi nieprawdę. Według badań tylko 7% ofiar w trakcie gwałtu próbuje protestować. Najbardziej chyba powszechnym mitem jest, że ofiara w jakiś sposób prowokowała. Sposób ubioru, podatność na napaść nigdy nie jest usprawiedliwieniem gwałtu. Stereotypowe myślenie o mechanizmach psychologicznych tego typu zdarzeń można niestety dostrzec u przedstawicieli policji, a czasami służby zdrowia. Dlatego tak ważna jest powszechna psychoedukacja i profilaktyka. Gwałt to przemoc, zadawanie cierpienia, a czasem wręcz zdarzenie zagrażające życiu, które niesie za sobą szereg konsekwencji psychologicznych.
Dlaczego nie wszystkie tego typu zdarzenia są zgłaszane organom ścigania?
Prawdą jest, że wiele tego typu przestępstw nie jest zgłaszanych. Oczywiście warto podkreślić, że temat ten sam w sobie jest dość intymny. Najczęstszymi powodami braku zgłoszeń jest lęk przed możliwością zemsty ze strony sprawcy, poczucie wstydu, brak wiary w skuteczność działania służb, niechęć do poddawania się badaniu lekarskiemu, niewiedza, brak wsparcia ze strony najbliższych osób, bagatelizowanie zdarzenia, a także utrwalone stereotypy na temat tego typu przestępstw oraz nierzadko poczucie winy. U wielu pokrzywdzonych dominuje przekonanie, że nie można nic zrobić, doświadczają braku poczucia wpływu. Nierzadko zniechęcające są niestety również same już próby mówienia o tym. Osoby takie często spotykają się wówczas z niedowierzaniem, obwinianiem czy bagatelizowaniem sprawy.
W jaki sposób śledczy powinni prowadzić rozmowy z osobą pokrzywdzoną?
Nieumiejętny sposób prowadzenia rozmowy może niestety doprowadzić do wtórnej traumatyzacji osoby pokrzywdzonej. U niektórych poszkodowanych nie są widoczne wyraźne reakcje co może prowadzić do błędnych przekonań, że pokrzywdzony mówi nieprawdę. Czym innym jest jednak przesłuchanie świadka, a czym innym interwencja. Przesłuchanie powinno być prowadzone jak najbardziej rzetelnie, wówczas najważniejsze są konkretne informacje podane przez świadka, bez poddawania ich osobistej ocenie przez przesłuchującego. W przypadku interwencji zaś ważna jest empatia i akceptacja ze strony osoby prowadzącej rozmowę. To ułatwia zdobycie bardziej szczegółowego opisu zdarzenia. Osoba przeprowadzająca rozmowę potwierdza, że doszło do nadużyć seksualnych (pokrzywdzony często obwinia samego siebie, wątpi) zapewnia osobę pokrzywdzoną, że w żadnym wypadku nie ponosi za to winy, w sposób otwarty wykazuje zainteresowanie tym, co się wydarzyło. Wzmacnia osobę pokrzywdzoną podkreślając, że te wydarzenia ma już za sobą pozwalając na większe poczucie kontroli i wpływu. Warto, żeby osoba przeprowadzająca rozmowę zapytała, czy jest ktoś bliski, kto mógłby w tym momencie towarzyszyć osobie pokrzywdzonej. Ważne jest, by rozmowy takie mogła prowadzić osoba odpowiednio przeszkolona w zakresie interwencji kryzysowej (psycholodzy, osoby z Policji). Czasem niezbędna jest psychoedukacja najbliższych osób z otoczenia osoby pokrzywdzonej: mąż, partnerka, rodzice ze względu na powszechny brak wiedzy i stereotypy.
Jakiej pomocy ze strony służb, instytucji, organizacji i osób najbliższych potrzebuje ofiara gwałtu? Jak ocenia Pani system pomocy dla osób, które doznały przemocy seksualnej?
Jak już wspominałam stereotypowe myślenie o mechanizmach psychologicznych gwałtów bardzo utrudnia efektywną pomoc ofiarom. Istnieje jednak wiele fundacji, które edukują oraz udzielają pomocy i wsparcia pokrzywdzonym. Między innymi: Fundacja Feminoteka, Centrum Praw Kobiet oraz Fortior – Fundacja dla Wielu specjalizująca się w udzielaniu pomocy mężczyznom z doświadczeniem przemocy (w tym seksualnej). Istnieje również całodobowa, profesjonalna linia wsparcia: liniawsparcia.pl 800 70 2222, pod którą mogą zatelefonować osoby w kryzysie psychicznym i wówczas zostaną skierowane do specjalistycznej placówki na terenie swojego zamieszkania. Osoba po doświadczeniu gwałtu potrzebuje wsparcia i zapewnienia bezpieczeństwa, jak również spokojnego przeprowadzenia przez procedury medyczne i policyjne. Osoba taka może szybciej dojść do siebie, jeśli ma przy sobie wsparcie bliskich osób. Najważniejsze elementy takiej interwencji to: akceptacja, szczerość, empatia, szczera troska bez stawiania ocen. W momencie gwałtu zostaje zachwiane poczucie kontroli i wpływu na swoje życie. Ważne jest zatem wspieranie w powrocie do odzyskiwania równowagi i kontroli nad własnym życiem.
Dziękuję za rozmowę
Magdalena Oleśniewicz – Psycholog i psychoterapeuta. Ukończyła studia podyplomowe z zakresu Psychologii Śledczej w praktyce operacyjnej i procesowej oraz diagnozy psychologicznej. Doświadczenie zdobywała pracując w Specjalistycznym Szpitalu na oddziale psychiatrycznym. Pracuje z dorosłymi i młodzieżą. Prowadzi również ćwiczenia ze studentami psychologii i pedagogiki.
