Sprawca przestępstwa może przyłożyć ucho do drzwi pomieszczenia, aby nasłuchiwać czy któryś z lokatorów w danym pomieszczeniu się znajduje, co uniemożliwiłoby lub też utrudniło popełnienie przestępstwa. Ślady otoskopijne w 87,5% przypadków występowania są ujawniane podczas oględzin miejsca popełnienia przestępstwa kradzieży z włamaniem. W praktyce kryminalistycznej najczęściej spotykanymi nośnikami śladu kryminalistycznego są drzwi – głównie w okolicach wizjera (jeśli takowy jest) lub przy podłodze – oraz szyby pomieszczeń znajdujących się na parterze, szyba drzwi balkonowych lub prowadzących na taras. Są to najczęściej występujące nośniki śladów otoskopijnych, które sprawca pozostawia podczas np. wyważania drzwi, sięgania do klamki samochodu przez uchyloną szybę.
Z Katarzyną Osiak-Krynicką, asystentką w Katedrze Postępowania Karnego UMCS i Karolem Kaganem, asystentem w Zespole Badawczym Kryminalistyki i Prawa Dowodowego UMCS – rozmawia Anna Ruszczyk.
Czym zajmuje się otoskopia kryminalistyczna?
Otoskopia (gr. otos – ucho oraz skopeo – oglądać) kryminalistyczna jest działem kryminalistyki i polega ona na identyfikacji człowieka na podstawie śladów małżowiny usznej. W literaturze można znaleźć inne propozycje nazw dla tego działu kryminalistyki, takie jak „konchoskopia”, „auroskopia” czy „auriculoskopia”. Konchospoia (łac. concha – muszla, gr. skopeo – oglądać) nie do końca jest właściwą nazwą, ponieważ muszla jest jedynie zewnętrzną częścią małżowiny usznej i nie tylko ona podlega badaniu otometrem. Jeżeli chodzi o dwie kolejne nazwy – auroskopia i auriculoskopia to są one, jak wskazuje J. Kasprzak poprawne z merytorycznego punktu widzenia, jednak okazały się zbyt trudne i mało atrakcyjne, tym samym nie przyjęły się wśród przedstawicieli kryminalistyki oraz przedstawicieli organów ścigania. Nazwa otoskopia jest używana jednak z przymiotnikiem „kryminalistyczna” dla odróżnienia jej od znaczenia medycznego, która oznacza oglądanie, badania przewodu słuchowego i błony bębenkowej przez wziernik prosty lub przez otoskop, czyli przyrząd optyczny z własnym źródłem światła i często z systemem powiększającym.
Jakie ślady dermatoskopijne może zostawić sprawca na miejscu zdarzenia i w których miejscach najczęściej są one pozostawiane?
Ślady dermatoskopijne należą do najpowszechniej występujących śladów szeroko rozumianej ludzkiej aktywności, a co się z tym naturalnie wiąże – śladów związanych z popełnianiem przestępstw. Pod pojęciem „ślady dermatoskopijne” należy rozumieć wszelkie ślady pochodzące od skóry ludzkiej, umożliwiające identyfikację osoby, która owe ślady pozostawiła. Do śladów dermatoskopijnych zaliczają się: ślady daktyloskopijne, ślady chejloskopijne, ślady struktury poletkowej skóry, a także ślady otoskopijne. To właśnie ślady otoskopijne stanowią przedmiot zainteresowania otoskopii kryminalistycznej – działu techniki kryminalistycznej, umożliwiającego identyfikację człowieka na podstawie śladu małżowiny usznej. Sprawca przestępstwa może przyłożyć ucho do drzwi pomieszczenia, aby nasłuchiwać czy któryś z lokatorów w danym pomieszczeniu się znajduje, co uniemożliwiłoby lub też utrudniło popełnienie przestępstwa. Ślady otoskopijne w 87,5% przypadków występowania są ujawniane podczas oględzin miejsca popełnienia przestępstwa kradzieży z włamaniem. W praktyce kryminalistycznej najczęściej spotykanymi nośnikami śladu kryminalistycznego są drzwi – głównie w okolicach wizjera (jeśli takowy jest) lub przy podłodze – oraz szyby pomieszczeń znajdujących się na parterze, szyba drzwi balkonowych lub prowadzących na taras. Są to najczęściej występujące nośniki śladów otoskopijnych, które sprawca pozostawia podczas np. wyważania drzwi, sięgania do klamki samochodu przez uchyloną szybę.
W jaki sposób zabezpieczane są ślady otoskopijne?
Zabezpieczanie śladów daktyloskopijnych przebiega wedle reguł niemalże analogicznych co w przypadku ujawniania i zabezpieczania śladów linii papilarnych tj. w daktyloskopii. Kryminalistyka wyróżnia trzy formy zabezpieczenia śladu: zabezpieczenie procesowe, zabezpieczenie fotograficzne oraz zabezpieczenie techniczne. Pierwsza forma zabezpieczenia odnosi się do rygorów stawianych kryminalistyce przez Kodeks postępowania karnego, a konkretnie art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k. przeprowadzenie oględzin wymaga sporządzenia protokołu. Brak zawarcia w protokole oględzin dokładnego opisu kwestii takich jak np. miejsce ujawnienia śladu, metody jego ujawnienia czy też sposoby utrwalenia technicznego śladu może skutkować tym, iż ze względów formalnych ślad taki zostanie odrzucony jako środek dowodowy – nie spełniający podstawowych, obligatoryjnych wymagań stawianych przez ustawodawcę. Zabezpieczenie fotograficzne polega na obfotografowaniu śladu w płaszczyźnie prostopadłej do płaszczyzny śladu, przy wykorzystaniu światła padającego na ślad z dwóch tak samo odległych źródeł, pod kątem 45°. Tak samo jak w przypadku ogólnych zasad fotografii kryminalistycznej, należy pamiętać o tym, aby w kadrze zawrzeć obok śladu skalówkę, umożliwiającą utrwalenie wymiarów i proporcji śladu oraz podłoża, na którym ten się znajduje. Pomimo tego, że zabezpieczenie fotograficzne powinno być dokonane tuż po optycznym (naocznym) ujawnieniu śladu a przed potraktowaniem śladu proszkami daktyloskopijnymi, tak z uwagi na strukturę i cechy charakterystyczne śladów otoskopijnych ich obfotografowanie w „niekontrastującej” postaci może być na miejscu zdarzenia bardzo trudne. Dlatego w praktyce fotografie śladów wykonuje się już po ich oproszkowaniu. Trzecią z metod zabezpieczenia jest utrwalenie techniczne, które ma doprowadzić do tego, aby ślad ujawniony pozostał w niezmienionej postaci przez możliwie najdłuższy czas. W otoskopii kryminalistycznej utrwalenie techniczne następuje przy wykorzystaniu folii daktyloskopijnych – czarnych lub przezroczystych. Zależnie od rodzaju użytego proszku daktyloskopijnego wybierana jest ta, która będzie z nim kontrastować. Folię daktyloskopijną z odwzorowanym śladem należy następnie obszyć oraz zaopatrzyć w metryczkę śladową.
Czy ślad małżowiny usznej w pełni odzwierciedla kształt oraz budowę małżowiny usznej?
Niestety, ślad małżowiny usznej nie odzwierciedla w pełni kształtu oraz budowy małżowiny usznej. Na powierzchni, na którą oddziałuje osoba pozostawiająca ślad odwzorowują się elementy wypukłe tej części ucha zewnętrznego. Jak wskazuje prof. Jerzy Kasprzak, zalicza się do nich: obrąbek, grobelkę, okolice skrawka, przeciwskrawek i płatek. Z uwagi na odwzorowanie struktur wypukłych, zarysowują się kształty elementów wklęsłych, ich konturowe obrysy. W ten sposób można określić kształt np. jamy muszli. Co więcej, ślad na miejscu zdarzenia może być niejednokrotnie bardzo zniekształcony, bowiem deformacja śladu wynikać może z rotacji głowy oraz nacisku z jakim oddziałuje człowiek na powierzchnię styczną. Mniejszy lub też większy nacisk (najczęściej do podsłuchania dźwięków dochodzących zza drzwi wystarczy przyłożenie ucha z naciskiem około 1 kg) może powodować zróżnicowane odwzorowania kształtu małżowiny usznej. Dlatego tak ważne jest wszechstronne i kontrolowane pobranie materiału porównawczego.
Przy użyciu jakich metod przeprowadzane są badania zabezpieczonych śladów otoskopijnych?
Metoda badania śladów otoskopijnych stosowana w Polsce jest wieloetapowa. Sam proces badania zabezpieczonych śladów otoskopijnych rozpocząć się powinien od zapoznania się przez biegłego z treścią postanowienia o zasięgnięciu dowodu z opinii biegłego, wydanego przez organ procesowy oraz ustalenia tego, czego organ procesowy od biegłego oczekuje. Jest to realizowane przez szczegółową analizę pytań postawionych biegłemu. Po tak dokonanej analizie, można przejść do kolejnego etapu tj. oceny przydatności śladów do identyfikacji – począwszy od śladu dowodowego (z miejsca zdarzenia) należy stwierdzić czy jest to w ogóle ślad otoskopijny, jeśli tak to od którego ucha pochodzi, czy od jednej czy też od kilku osób. Następnie oceniana jest kompletność oraz czytelność materiału porównawczego pobieranego za pomocą otometru. Po takiej ocenie, biegły przystępuje do identyfikacji grupowej tj. eliminuje on na podstawie cech fizycznych (np. długość i szerokość małżowiny usznej) osoby, od których ślad na pewno nie pochodzi. Następnie ślady porównawcze oraz dowodowe są kodowane według przygotowanego uprzednio formularza. Dla poszczególnych pól małżowiny usznej, biegły stara się ustalić czy dana cecha występuje w obrębie danego pola zarówno w śladzie porównawczym oraz dowodowym, a jeśli tak to stara się on ustalić czy można określić typ danego rodzaju cechy. Jeśli jest to możliwe, to na formularzu wypełniane są rubryki, w które wpisuje się oznakowanie kodowe przypisane dla konkretnego typu w danym rodzaju cechy. W zapisie kodowym będzie można dostrzec współwystępowanie elementów charakterystycznych (lub jego brak) pomiędzy dwoma śladami. Po zakodowaniu przechodzi się do fazy konturowej. Na wybrany ślad (dowodowy lub porównawczy, wykazujący największą zgodność) nakładana jest przezroczysta folia i na niej obrysowywany jest linią przerywaną kontur całego śladu pod nią się znajdującego, wraz ze wszystkimi widocznymi elementami. Folię z tak obrysowanym konturem, przykłada się do drugiego z badanych śladów (odpowiednio porównawczego lub dowodowego) celem stwierdzenia, iż dwa śladu zawierają się w wykonanym obrysie. W dalszej części badania, biegły stara się ustalić obecność wspólnych cech identyfikacyjnych poprzez badanie każdego z 24 pól małżowiny usznej pod kątek obecności cech szczegółowych (np. charakterystyczne zagłębienia), które będą umożliwiały stwierdzenie tożsamości badanych śladów. Aby do takiego stwierdzenia doszło, powinno się ustalić około 10-15 cech współwystępujących. Ostatnią fazą badania jest analiza wyników, którą można sprowadzić do sformułowania przez biegłego w opinii stanowiska co do pytań stawianych mu przez organ procesowy.
Otometr, przyrząd do pobierania materiału porównawczego w postaci odbitek małżowin usznych, źródło fot. Arek
Do czego służy otometr?
Otometr to urządzenie, które umożliwia pobranie odbitek porównawczych z różną siłą nacisku. Zgodnie z przyjętymi standardami, stosuje się pobieranie materiału porównawczego z małżowiny usznej prawej i lewej dokonywane z siłą nacisku: 1 kg, 2kg i 3 kg, na dwóch kawałkach czarnej folii daktyloskopijnej o wymiarach 13cmx36cm, co daje łącznie 6 śladów porównawczych. Osoba badana siedzi, zaś badający po założeniu otometru na głowę badanego i wsunięciu w prowadnice urządzenia czarnej folii daktyloskopijnej, dokonuje kontrolowanego nacisku na małżowinę uszną z siłą 1kg. Następnie folia znajdująca się w prowadnicach otometru jest przesuwana i dociskana do małżowiny usznej badanego z siłą 2 kg. Analogicznie postępuje się celem uzyskania śladu z siłą 3 kg. Po wyjęciu folii daktyloskopijnej z prowadnic, ślady porównawcze znajdujące się na jej powierzchni celuloidowej ujawnia się z wykorzystaniem argentoratu. Następnie, celuloidowa osłonka folii jest delikatnie zdejmowana, odwracana i przykładana do warstwy żelatynowej folii. Powyższe badanie porównawcze, co warto przypomnieć, powinno być przeprowadzane celem pozyskania śladów małżowiny usznej prawej oraz lewej.
Jakie znaczenie dla procesu karnego mogą mieć wyniki zleconych badań z zakresu otoskopii kryminalistycznej?
Należy zacząć od tego, że samo zabezpieczenie śladu małżowiny usznej np. na drzwiach mieszkania, do którego włamał się sprawca, nie wskaże organom prowadzącym postępowanie, kto dokonał tego czynu. Konieczne jest więc pobranie materiału porównawczego za pomocą otometru, a na następnie powołanie biegłego, który stwierdzi, czy ślad zabezpieczony na miejscu zdarzenia jest zgodny z pobranym materiałem porównawczym. Po otrzymaniu przez biegłego postanowienia o jego powołaniu oraz materiałów do wydania opinii, przeprowadza on ekspertyzę, której efektem jest wydanie opinii. Biegły w procesie karnym stanowi źródło dowodowe, a jego opinia jest środkiem dowodowym. Opinia, która odnosi się do wyników zleconych badań z zakresu otoskopii kryminalistycznej stanowi w procesie karnym dowód swobodny i pośredni, czyli poszlakę, ze względu na to, że ślad małżowiny usznej nie dotyczy faktu głównego tylko faktu ubocznego. Można to uzasadnić w następujący sposób. Biegły po otrzymaniu materiału w ramach ekspertyzy kryminalistycznej wydaje opinię, z której może wynikać, że ślad ujawniony na miejscu „M” (miejscu przestępstwa) pochodzi od osoby „X”. Organ procesowy, który otrzyma sporządzoną przez biegłego ekspertyzę przystąpi do procesu dowodzenia i w rezultacie wnioskowania dedukcyjnego organ procesowy przyjmuje dowód, że „X” przebywał na miejscu „M” w czasie „t”. Przy czym określenie czasu „t” nie wynika bezpośrednio z przedstawionej opinii, a z innych dowodów czy też ustaleń organu procesowego. Samo stwierdzenie przez organ procesowy, że „X” przebywał na miejscu „M” nie stanowi dowodu na to, że „X” popełnił przestępstwo. Rezultatem wnioskowania dedukcyjnego na podstawie środka dowodowego w postaci opinii biegłego będzie przyjęcie dowodu, iż „X” przebywał na miejscu „M” w czasie „t”.
Kto może zostać biegłym z zakresu dermatoskopii?
Biegłym jest osoba, która posiada wiadomości specjalne, niezbędne do stwierdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Biegłym z zakresu dermatoskopii może zostać osoba, która posiada wiadomości specjalne z zakresu kryminalistycznej problematyki identyfikacji człowieka na podstawie śladu małżowiny usznej. Biegli w procesie karnym powoływani są z lity biegłych, która jest prowadzona przez prezesa sądu okręgowego. Jednakże sąd może powołać także biegłego ad hoc, czyli biegłego spoza takiej listy, jeżeli posiada on wiadomości specjalne z zakresu, który jest niezbędny do wydania opinii. Organ procesowy powołując biegłego wydaje postanowienie, w którym wskazuje imię i nazwisko biegłego lub biegłych, a w wypadku opinii instytutu, także specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzeniu ekspertyzy, przedmiot i zakres ekspertyzy ze sformułowaniem, w miarę potrzeby pytań szczegółowych, a także termin dostarczenia opinii. Pytania do biegłego z zakresu otoskopii powinny być formułowane na podstawie konkretnej sprawy. Jeżeli organ procesowy ma problemy ze sformułowaniem pytań powinien porozumieć się z instytucją, która ma wykonać badania. Do przykładowych pytań, które może postawić organ procesowy biegłemu z zakresu dermatoskopii należą: Czy ujawniony i zabezpieczony ślad (w miejscu, na przedmiocie „a”) jest śladem małżowiny usznej i czy nadaje się do identyfikacji? Czy ujawnione i zabezpieczone ślady małżowiny usznej pochodzą od jednej osoby? Czy ujawniony i zabezpieczony ślad małżowiny usznej pochodzi od osób „X”…. „Y”, od których pobrano materiał porównawczy?
Czy wiadomo jak często organy ścigania korzystają z wiedzy specjalnej biegłych z zakresu dermatoskopii?
Udzielając odpowiedzi na to pytanie należy pamiętać, że dermatoskopia jest bardzo szerokim pojęciem, które odnosi się do identyfikacji człowieka na podstawie śladów skóry. Tym samym będziemy tutaj mieli na uwadze zarówno metody mające na celu identyfikację człowieka na podstawie śladów linii papilarnych, a więc: daktyloskopię, chejroskopię, podoskopię, krawędzioskopię czy też poroskopię; ale również identyfikację człowieka na podstawie śladów czerwieni wargowej, poletkowej budowy skóry, czy też wreszcie śladów małżowiny usznej. Warto zaznaczyć, że prof. J. Kasprzak wskazał, iż w Polsce w latach od 1992-2002 wykonanych zostało 223 ekspertyzy otoskopijne. Dlatego też dla określenia ilości przeprowadzonych ekspertyz z zakresu dermatoskopii największe znaczenie będzie miała z całą pewnością daktyloskopia – najbardziej znana z kryminalistycznych technik identyfikacji człowieka. Jednakże wskazanie dokładnej liczby jest niemożliwe, gdyż wymagałoby przeprowadzenia badań aktowych większości spraw karnych, w których możliwe jest ujawnienie śladów linii papilarnych – począwszy od kradzieży z włamaniem, po przestępstwo zabójstwa. Z całą pewnością można stwierdzić jednak, mając na uwadze praktykę, że w ogólnym rozrachunku organy procesowe, w szczególności organy ścigania chętnie oraz stosunkowo często korzystają z biegłych z zakresu dermatoskopii.
Dziękuję za rozmowę
