Gnicie jest zwykle pierwszym etapem rozkładu, choć nie zawsze występuje. Chociażby w przypadku suchych, przewiewnych i ciepłych warunków dochodzi do mumifikacji, a proces gnicia nie następuje. Gnicie spowodowane jest działalnością bakterii gnilnych, rozpoczyna się w okolicach kątnicy około 12-24h po zgonie, w kolejnych tygodniach proces gnilny będzie obejmował całe zwłoki. W przypadku wilgotnych miejsc z małym dostępem do tlenu może dojść do przeobrażenia tłuszczowo-woskowego. Jeżeli tkanki miękkie ulegną rozpadowi, zwłoki wchodzą w fazę zeszkieletowania, w zależności od miejsca, w którym się znajdują i pory roku.

Z mgr Olivią Wiergowską absolwentką Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydziału Nauk Biologicznych i Weterynaryjnych – rozmawia Anna Ruszczyk.

Czym się zajmuje tafonomia, jakich obszarów nauki dotyczy?

Termin „tafonomia” obejmuje procesy rozkładu pozostałości organicznych z biosfery do litosfery. Początkowo termin był stosowany głównie w paleontologii i dotyczył szczątków kopalnianych. Aktualnie tafonomia jest także stosowana w szerokim zakresie nauk paleoantropologii i archeologii. Termin ten rozszerzono o współczesne szczątki ludzkie i można zdefiniować ją jako naukę badania procesów zachodzących między śmiercią a ujawnieniem.

Na jakich zwierzętach przeprowadzane są najczęściej badania związane z tafonomią?

Takim organizmem modelowym, który wykazuje podobieństwo do człowieka pod względem anatomicznym i fizjologicznym jest świnia domowa. Istotnym elementem podobieństwa jest chociażby powierzchnia oraz masa ciała, ilość owłosienia oraz grubość skóry.

W jakim zakresie tafonomia może być wykorzystywana dla potrzeb kryminalistyki, wymiaru sprawiedliwości?

Przede wszystkim w przypadkach, kiedy niemożliwe jest określenie czasu lub przyczyny zgonu ze względu na zaawansowany rozkład związany ze specyficznym środowiskiem, w którym znajdowały się zwłoki. Bardzo dobrze ukazane są przypadki różnego rozkładu zwłok na Trupiej farmie w Knoxville, gdzie antropolodzy sądowi badają jak ciało ludzkie zachowuje się w odmiennych środowiskach. Takie doświadczenia mogą posłużyć jako pomoc w ocenie badanej sprawy i przyśpieszyć działania wymiaru sprawiedliwości.

Na podstawie jakich zmian pośmiertnych zachodzących w zwłokach możemy oszacować czas, w którym nastąpiła śmierć człowieka?

Wyróżniamy wczesne znamiona śmierci takie jak: plamy opadowe, stężenie pośmiertne, oziębienie pośmiertne, bladość pośmiertna czy wysychanie pośmiertne, które całkowicie wykształcają się w ciągu 12h po zgonie. Natomiast późne znamiona śmierci dzielą się na zmiany o charakterze rozkładowym jak autoliza lub gnicie oraz na zmiany o charakterze utrwalającym: strupieszczenie, przeobrażenie tłuszczowo-woskowe, zeszkieletowanie. Oszacowanie czasu w przypadku późnych znamion śmierci jest trudniejsze, ponieważ jest uzależnione od środowiska, w którym zwłoki się znajdują.

Jakie czynniki mają szczególny wpływ na procesy rozkładu i stopień zachowania zwłok?

Istotnym czynnikiem zewnętrznym jest temperatura. Od niej zależy aktywność bakterii oraz owadów, które są zaangażowane w proces rozkładu. Zwłoki wystawione na wysoką temperaturę będą szybciej ulegać rozkładowi niż zwłoki w niskich temperaturach, mimo, że od zgonu mogło minąć tyle samo czasu. Na rozkład wpływa dostęp do tlenu oraz wilgotność środowiska. Ważnym czynnikiem, który przyśpiesza proces rozkładu jest aktywność zwierząt. Owady odgrywają bardzo ważną rolę w konsumpcji tkanki miękkiej, co więcej, pojawiają się w określonej kolejności, a na podstawie ich cyklu rozwojowego można określić przybliżony czas zgonu. Oczywiście inne zwierzęta wolno żyjące, jak i te domowe powodują przyśpieszenie rozkładu przez konsumpcję odsłoniętych tkanek miękkich.

Po jakim czasie dochodzi do zmian o charakterze rozkładowym i utrwalającym? Czy zawsze następują one w ściśle określonej kolejności?

Gnicie jest zwykle pierwszym etapem rozkładu, choć nie zawsze występuje. Chociażby w przypadku suchych, przewiewnych i ciepłych warunków dochodzi do mumifikacji, a proces gnicia nie następuje. Gnicie spowodowane jest działalnością bakterii gnilnych, rozpoczyna się w okolicach kątnicy około 12-24h po zgonie, w kolejnych tygodniach proces gnilny będzie obejmował całe zwłoki. W przypadku wilgotnych miejsc z małym dostępem do tlenu może dojść do przeobrażenia tłuszczowo-woskowego. Jeżeli tkanki miękkie ulegną rozpadowi, zwłoki wchodzą w fazę zeszkieletowania, w zależności od miejsca, w którym się znajdują i pory roku.

W jaki sposób temperatura wody w której zanurzone są zwłoki ma wpływ na ich rozkład?

Chłodzenie ciała w wodzie jest szybsze niż na lądzie, ze względu na przewodnictwo termiczne wody, które jest ponad 20 razy wyższe niż przewodnictwo powietrza. Niska temperatura wody powoduje wolniejszy rozkład ciała, natomiast jest specyficznym środowiskiem i powoduje pojawienie się maceracji skóry, czyli pogrubienie i wybielenie skóry początkowo na opuszkach palców dłoni oraz stóp po około 2 godzinach przebywania ciała w wodzie.

Czy pozostawienie zwłok w środowisku zewnętrznym wpływa na otaczający go ekosystem?

Zwłoki stają się częścią tego ekosystemu. Przede wszystkim są źródłem pokarmu dla owadów, ale także mogą stać się idealnym podłożem dla rozrostu niektórych roślin.

Kogo szczątki rozkładają się szybciej, dziecka czy osoby dorosłej?

Jeżeli zwłoki znajdują się w tym samym środowisku, to przyjmuje się, że rozkładowi szybciej ulegną szczątki dziecka, ze względu na mniejsze rozmiary ciała i większy stosunek powierzchni do objętości.

Które czynniki indywidualne mogą przyspieszać lub hamować proces rozkładu zwłok?

Jak już wspomniałam, na pewno wiek osoby w momencie śmierci jest istotny, ponieważ wpływa na tempo rozkładu zwłok. Natomiast płeć oraz waga także mogą mieć znaczenie. Osoby o wysokiej zawartości tkanki tłuszczowej ulegają rozkładowi szybciej. Przyjmuje się, że kobiety charakteryzują się wyższą zawartością tkanki tłuszczowej, przez co częściej zwłoki kobiet mogą ulegać saponifikacji. Natomiast przy współczesnych chorobach cywilizacyjnych skład procentowy tkanki tłuszczowej może przestawiać się nieco inaczej, a więc tempo rozkładu także może się zmieniać. Hamującymi czynnikami procesu rozkładu mogą być antybiotyki oraz ubranie.

Czy istnieje zależność między rodzajem trumny, tym z jakich materiałów jest wykonana, a szybkością, przebiegiem procesu rozkładu zwłok?

Ciała pochowane w trumnach rozkładają się wolniej przez niską temperaturę i zmniejszony dopływ powietrza. Trumny z drewna laminowanego ulegają szybszemu gniciu, co powoduje szybszy rozkład zwłok, natomiast te wykonane z cynku czy ołowiu zapewniają lepszą ochronę przez procesami rozkładu.

Dziękuję za rozmowę