Stworzenie portretu pamięciowego odbywa się w oparciu o ślad pamięciowy czyli: trwałe zmiany w układzie nerwowym, wywołane przez jego chwilowe pobudzenie i będące podłożem pamięci, a więc subiektywne ślady psychiczne (tzw. engramy), powstające zazwyczaj pod wpływem określonych bodźców świata zewnętrznego (np. w sytuacjach o silnym nasyceniu emocjonalnym, jak trauma i inne istotne wydarzenia w życiu jednostki) – zdarzeń, będących przedmiotem działań lub badań kryminalistycznych. Aby ślad ten „wydobyć” na zewnątrz i komputerowo wygenerować portret pamięciowy w ekspertyzach korzysta się z szeregu systemów, które mają tę zaletę, że są cyklicznie modernizowane, przez co zwiększa się bazę wariantów cech twarzy, a zatem i możliwości nieograniczonego operowania elementami znajdującymi się w bazie; posiadają też coraz lepiej zorganizowaną formułę, przejrzystość i łatwość w obsłudze.
Z dr Jerzym Gąsiorowskim, dr nauk prawnych, podinspektorem w st. spoczynku, adiunktem w Katedrze Nauk o Bezpieczeństwie Wydziału Nauk Stosowanych Akademii WSB z siedzibą w Dąbrowie Górniczej – rozmawia Anna Ruszczyk.
Czym jest portret pamięciowy?
Pod pojęciem „portretu pamięciowego” rozumieć należy „profesjonalny system opisowo-graficzny, tworzący możliwości ustalenia wyglądu człowieka na podstawie relacji osób trzecich”. Jego forma opisowa – „rysopis” – to „opis słowny wyglądu człowieka zawierający dane dotyczące najważniejszych elementów budowy całej sylwetki, głowy, ubioru, ogólnego wrażenia zewnętrznego oraz grupy cech dynamicznych człowieka”, a zatem sporządzana na podstawie charakterystyki zapamiętanego wyglądu osoby poszukiwanej, z wykorzystaniem materiałów pomocniczych w postaci katalogów ze zdjęciami, rysunków graficznych, przezroczy czy filmów. Natomiast formą wizualną portretu pamięciowego jest „portret obrazowy”, a więc wydzielona metoda odtworzenia wyglądu osoby dla odróżnienia od tradycyjnych metod, czyli „opis słowny (portret pamięciowy) przetworzony w wizualną formę (graficzną, fotograficzną) wyglądu twarzy osoby”, mogący mieć postać rysunku odręcznego (w ujęciu „en face”, z profilu, półprofilu, lub sylwetki osoby), składanej formy graficznej, fotograficznej, formy mieszanej (łączącej w sobie techniki: kompozycyjną i rysunkową) lub obrazu komputerowego. Forma wizualna portretu pamięciowego lepiej oddziałuje na wyobraźnię niż opis słowny i jest powszechnie wykorzystywana w przypadku poszukiwania osób.
Co zawiera ekspertyza portretu pamięciowego?
Ekspertyza portretu pamięciowego obejmuje „ogół przeprowadzonych czynności, w wyniku których zostaje sporządzony portret obrazowy poszukiwanej osoby, zakończonych wydaniem opinii”. W celu jego stworzenia wykorzystuje się osiągnięcia antropologii, w tym jej działu – antropometrii, w struktury której nowoczesna nauka włączyła badania cech wymiernych (somatometria) i cech opisowych (somatoskopia) osób. Dla kryminalistyki antropometria jest przydatna jako metoda identyfikacji człowieka na podstawie pomiarów jego ciała lub utrwalonego wizerunku, a także do zobiektywizowania rysopisu (obrazowego portretu pamięciowego). Na wygląd człowieka wpływ ma ogólny kształt sylwetki, najbardziej jednak istotne jest odtworzenie twarzy, pozwalające na wytypowanie sprawcy i jego identyfikację. Dlatego też w portrecie pamięciowym wyróżniane są cechy morfologiczne, a więc: cechy statyczne, takie jak sylwetka, wiek, wzrost, typy rasowe, cera, głowa, twarz, włosy, zarost twarzy, czoło, brwi, oczy, nos, usta, zęby, broda, ucho, szyja, zmarszczki, znamiona, blizny, tatuaż oraz cechy dynamiczne, jak pozycja ciała w ruchu, chód, mowa, gestykulacja, mimika, tiki, ubiór, określające wygląd danej osoby oraz poszczególnych elementów jej ciała i jego motorykę, jak też cechy psychosomatyczne człowieka (sposób bycia i zachowanie w określonych okolicznościach). W opinii powinny znaleźć się: rysopis poszukiwanej osoby sporządzony zgodnie z przyjętą terminologią antropometryczną, opis rodzaju techniki zastosowanej przy konstruowaniu portretu obrazowego, podana przez świadka ocena uzyskanego podobieństwa powstałego portretu do zapamiętanego wyglądu osoby poszukiwanej oraz reprodukcja samego portretu.
Jakie czynniki wpływają na jakość portretu pamięciowego?
Wśród istotnych czynników wpływających na jakość i wykonanie portretu pamięciowego wymienić należy czynniki bezpośrednie, do których zaliczymy: stan emocjonalny związany z okolicznościami, w jakich świadek zetknął się ze sprawcą, zdolność spostrzegania i zapamiętywania, orientacja w anatomii człowieka, oraz czynniki pośrednie, jak np.: miejsce zdarzenia, pora obserwacji, czas jej trwania, czas jaki upłynął od zdarzenia do momentu przekazywania przez świadka, rodzaj zdarzenia. Nie mniej ważne są także: zapewnienie dogodnego terminu, odpowiedniego czasu i miejsca przesłuchania (np. rozłożyć przesłuchanie na kilka spotkań), zapewnienie odpowiedniej atmosfery podczas przesłuchania (np. unikać urzędowego stylu przesłuchania, dostosować pytania do poziomu inteligencji świadka. Równie ważne są także kwalifikacje zawodowe portrecisty, tzn. jego umiejętności plastyczne, predyspozycje odtwórcze związane z dziedziną portretu, ale także i wiedza z zakresu anatomii człowieka, antroposkopii kryminalistycznej oraz typologii rasowej, jak też o specjalistycznych metodach technicznych i graficznych i ich zastosowaniu do celów kryminalistycznych.
Które z metod odtwarzania wyglądu twarzy są najczęściej stosowane?
Obecnie w praktyce śledczo-kryminalistycznej najczęściej stosuje się następujące metody odtwarzania wyglądu twarzy na podstawie opisu: rysunkową (graficzną), kompozycyjną, mieszaną, komputerową i rzeźbiarską. Za najbardziej elastyczną technikę wykonywania portretu uważa się metodę rysunkową, która (mimo wad) nawet po upływie kilku dni od zdarzenia wspomaga holistyczne przetwarzanie. Techniki montażowe natomiast wykazują wyjątkowo niską jakość wykonanych przy ich użyciu portretów obrazowych, natomiast za najbardziej przydatne uważa się komputerowe metody sporządzania portretów. Techniki komputerowe, mimo, że są zróżnicowane, mają kilka cech wspólnych – dysponują rozbudowanym katalogiem typów poszczególnych elementów twarzy, programy są stosunkowo łatwe w obsłudze (niezależnie od posiadanych przez ich operatora uzdolnień plastycznych), a poza tym pozwalają na sporządzanie portretu w dowolnej kolejności, łatwe operowanie poszczególnymi elementami i dokonywanie ich modyfikacji oraz powrót do wcześniejszego stadium tworzenia obrazu. Mimo tego ich ocena również nie jest jednoznaczna. Choć generalnie są uważane za lepsze od technik montażowych, gdyż w znacznym stopniu eliminują ich wady, to wyniki dotyczące ich efektywności, mierzonej liczbą poprawnych rozpoznań w oparciu o portret, bywają bardzo rozbieżne – od bardzo niskich (1,7% poprawnych rozpoznań), po wysokie (ok. 45%). Zaznaczyć należy, że w praktyce zachodzi niekiedy potrzeba uzyskania efektu postarzania (progresja) lub odmładzania (regresja) wizerunku osoby żywej lub zwłok. Wiąże się to np. z faktem, iż szereg osób, z powodów chorobowych lub świadomego nieutrzymywania przez długi okres czasu kontaktu z najbliższą rodziną, nie jest rozpoznawanych – wówczas, w celu ułatwienia ich identyfikacji, należy „odmłodzić” ich wygląd. Efekt „postarzenia” zdjęcia zaginionego dziecka może natomiast ułatwić ustalenie jego tożsamości w przypadku odnalezienia po latach. Aktualny stan wiedzy o obrazowym portrecie pamięciowym oraz kierunki, w jakich rozwijają się prace nad nim, zmuszają do postawienia pytania, czy w ogóle możliwe jest poprawienie jakości wizerunków sprawców na tyle, by stanowiły one skuteczne narzędzie wykrywcze, służące poszukiwaniu i identyfikacji sprawców przestępstw. Jak się wydaje, bariery poznawcze, utrudniające skuteczną reprodukcję wyglądu człowieka, są na tyle głębokie, że stanowią przeszkodę nie do pokonania nawet dla bardzo zaawansowanych technologicznie systemów konstruowania obrazowych portretów pamięciowych. Zniekształcenia zachodzące w pamięci świadka w toku reprodukcji mają z tym procesem związek nierozerwalny i stanowią nieodłączną jego część. Niemniej zarówno opisowy, jak i obrazowy portret pamięciowy zawsze niosą ze sobą jakąś informację, której nie można lekceważyć i należy w jak najpełniejszym zakresie ją wykorzystać. Na taki stan rzeczy wpływ mają, z jednej strony względy pamięciowe, z drugiej ograniczenia techniczne. O ile względy pamięciowe są trudne do pokonania, to jak dowodzi praktyka, znaczący postęp technologiczny w tej dziedzinie powoduje pojawianie się coraz to nowych programów komputerowych, służących reprodukcji twarzy, a zatem i pozwalających na uzyskanie coraz precyzyjniejszych wizerunków. Tworzy się zatem bardziej efektywne techniki komputerowe, przezwyciężające niedogodności aktualnie dostępnych programów. Wśród wielu innowacyjnych rozwiązań kryminalistycznych stosowanych przez organy ścigania w zakresie tworzenia portretu pamięciowego, do najnowocześniejszych technologicznie, zaliczyć należy systemy komputerowe czwartej generacji.
W jaki sposób tworzony jest portret pamięciowy?
Stworzenie portretu pamięciowego odbywa się w oparciu o ślad pamięciowy czyli: trwałe zmiany w układzie nerwowym, wywołane przez jego chwilowe pobudzenie i będące podłożem pamięci, a więc subiektywne ślady psychiczne (tzw. engramy), powstające zazwyczaj pod wpływem określonych bodźców świata zewnętrznego (np. w sytuacjach o silnym nasyceniu emocjonalnym, jak trauma i inne istotne wydarzenia w życiu jednostki) – zdarzeń, będących przedmiotem działań lub badań kryminalistycznych. Aby ślad ten „wydobyć” na zewnątrz i komputerowo wygenerować portret pamięciowy w ekspertyzach korzysta się z szeregu systemów, które mają tę zaletę, że są cyklicznie modernizowane, przez co zwiększa się bazę wariantów cech twarzy, a zatem i możliwości nieograniczonego operowania elementami znajdującymi się w bazie; posiadają też coraz lepiej zorganizowaną formułę, przejrzystość i łatwość w obsłudze. Nowoczesne technologie dodatkowo dają możliwość intuicyjnego modyfikowania poszczególnych cech twarzy w dowolnej kolejności. Niektóre części generowanej twarzy mogą zostać automatycznie ustalone na podstawie pewnych statystycznych właściwości, a korelacje między poszczególnymi elementami twarzy w oparciu o wiedzę anatomiczną i etniczną (np. krzaczaste brwi są skorelowane zazwyczaj z męską twarzą o ciemnej karnacji, z kolei szerokie usta z szerszą twarzą i szerszym nosem). Jeśli natomiast świadek wie dokładnie, jak powinna wyglądać twarz, można ograniczyć całkowicie pewne automatycznie dokonujące się operacje. Kiedy z kolei pewne fragmenty twarzy są dobrze znane świadkowi, inne mniej, na niektóre z nich świadek może mieć wpływ, inne mogą się generować automatycznie. Programy te dają także możliwość komponowania wyglądu twarzy zarówno z konkretnych, określonych i szczegółowo opisanych cech. Przedstawienie twarzy w określonym kontekście sytuacyjnym pozwala na uruchomienie zasobów pamięciowych i przypomnienie sobie szczegółów wyglądu twarzy dotychczas trudnych do odtworzenia. Utworzone modele mogą być oglądane z dowolnego punktu widzenia i w dowolnym oświetleniu oraz okazywane na odpowiednim tle i z odpowiedniej perspektywy. Możliwe jest także skomponowanie jednego portretu pamięciowego na podstawie kilku stworzonych w oparciu o zeznania wielu świadków – obraz jest tzw. „średnią” wyciągniętą z wielu dostępnych użytkownikowi portretów.
Czy możliwe jest zwiększanie skuteczności portretów pamięciowych tworzonych metodami komputerowymi?
Praktyka wykazała, że trudno w jakikolwiek sposób próbować zwiększać skuteczność portretów pamięciowych tworzonych metodami komputerowymi, z tego względu, że nie ma już w zasadzie możliwości ulepszania ich od strony technicznej. Dlatego opracowano tzw. systemy komputerowe czwartej generacji, proponujące odmienne od opisywanego wyżej podejście do odtwarzania wizerunku człowieka przy pomocy obrazowego portretu pamięciowego. Generowanie portretu nie opiera się na reprodukcji określonych cech zapamiętanej twarzy, co stanowiło dla zeznającego spory problem, a na modyfikowaniu twarzy, zaproponowanej i wygenerowanej przez system. Odpowiednio przygotowane programy prezentują przesłuchiwanemu, jak potencjalnie może wyglądać osoba o określonych przez niego cechach ogólnych. Łatwiej jest bowiem wybrać spośród wielu twarzy takie, które są najbardziej zbliżone do zapamiętanego wyglądu sprawcy, niż budować wizerunek od podstaw. Twarze wskazane przez przesłuchiwanego mogą być przez system komputerowy dowolnie mutowane w taki sposób, aby uzyskać jak największe możliwe podobieństwo. Spośród nowoczesnych systemów czwartej generacji możemy wymienić: Evo-fit, opracowany na Uniwersytecie Stirling w Szkocji, Eigen-Fit, rozwijany na Uniwersytecie Kent w Anglii czy ID, budowany na Uniwersytecie Cape Town w Republice Południowej Afryki. Systemy czwartej generacji opierają się także na wykorzystaniu algorytmu genetycznego (genetic algorithm – GA), dzięki któremu możliwa jest mutacja określonych twarzy i przygotowywanie zestawów podobnych do siebie wizerunków. Wykorzystanie algorytmu genetycznego do generowania twarzy opiera się na założeniu, że sprawność osobnika wylicza się bazując na subiektywnej ocenie innego osobnika. Jeśli np. zostanie dokonany wybór osobników o określonych cechach twarzy, to używając operatorów krzyżowania oraz mutacji, można generować nowe twarze, różniące się od poprzednich, ale zachowujące podobne cechy. Budowanie nowych twarzy na podstawie algorytmu może być dokonywane komponentowo lub transformacyjnie. Metoda komponentowa pozwala na konstruowanie twarzy z określonej liczby posegregowanych elementów, takich jak: usta, oczy, nos, policzki, brwi. Metoda transformacyjna z kolei pozwala na dokonywanie operacji modyfikujących określone cechy twarzy, polegających na ich wymianie na inne lub zmianie lokalizacji. Wyselekcjonowane twarze stanowią podstawę do generowania kolejnych twarzy już przy użyciu algorytmu genetycznego. Proces ten jest powtarzany dopóki zeznający nie uzna, że wygląd wygenerowanej twarzy jest zbliżony do zapamiętanego wizerunku. System został dopasowany do sugestii użytkowników. Zweryfikowano możliwość wykonywania wizerunków w określonym wieku, co nie było możliwe wcześniej. Dokonuje się jedynie manipulacji wiekiem bez modyfikacji uzyskanego podobieństwa. Kolejną propozycją jest umożliwienie koncentracji zeznających na cechach wewnętrznych twarzy, ale w taki sposób by ich analiza nie była oderwana od jej cech zewnętrznych. Zmniejszenie oddziaływania percepcyjnego cech zewnętrznych osiągnięto poprzez zastosowanie zabiegu ich „rozmycia”. Jeśli chodzi o ocenę skuteczności portretów pamięciowych wykonanych przy zastosowaniu systemu czwartej generacji Evo-fit w porównaniu z tradycyjnym systemem, przykładowo E-fit, była ona słabsza. W pierwszym przypadku odnotowano 7,2% prawidłowych dopasowań, w drugim 16,3%. Po dokonaniu modyfikacji odsetek prawidłowych dopasowań wzrósł jednak do 24,5%.
Dziękuję za rozmowę
