Popularność prywatnych śledztw gospodarczych bierze się z wielu przyczyn, ale do najistotniejszych należy zaliczyć powszechny wciąż w Polsce brak zaufania do organów ścigania, przewlekłość postępowań i w konsekwencji brak wiary, iż nadużycie gospodarcze w przedsiębiorstwie skończy się wyrokiem. Z dr Markiem Ciecierskim, ekspertem w zakresie wywiadu i bezpieczeństwa informacji – rozmawia Anna Ruszczyk.

Jak często firmy zlecają prowadzenie śledztw gospodarczych? Co można ustalić w trakcie śledztwa? Na ile jest to przydatne narzędzie w kręgu biznesowym?

Prywatne śledztwa gospodarcze (określane też niekiedy audytami śledczymi albo usługą forensic) są coraz popularniejszym zjawiskiem w sektorze prywatnym gospodarki. Nie ma natomiast wiarygodnej statystyki, dotyczącej śledztw gospodarczych zlecanych przez firmy podmiotem zewnętrznym. Same firmy nie publikują takich danych, ponieważ ich ujawnienie nie służy dobremu wizerunkowi firmy. Jednak z całą odpowiedzialnością można stwierdzić, że komercyjne usługi związane ze zwalczaniem przestępczości gospodarczej zakorzeniły się na dobre na polskim rynku. Wystarczy wpisać do wyszukiwarki „śledztwo gospodarcze”, aby się przekonać, iż dzisiaj zjawisku nadużyć przeciwdziałają i je badają prywatni detektywi, prawnicy, audytorzy finansowi, audytorzy wewnętrzni, specjaliści ds. bezpieczeństwa IT, specjaliści ds. bezpieczeństwa fizycznego i technicznego, księgowi, wywiadownie gospodarcze, konsultanci i wiele innych podmiotów. Oczywiście przy takiej ich mnogości należy zauważyć, iż ich kompetencje są bardzo zróżnicowane.

Z czego wynika wzmożone zainteresowanie śledztwami gospodarczymi?

Popularność prywatnych śledztw gospodarczych bierze się z wielu przyczyn, ale do najistotniejszych należy zaliczyć powszechny wciąż w Polsce brak zaufania do organów ścigania, przewlekłość postępowań i w konsekwencji brak wiary, iż nadużycie gospodarcze w przedsiębiorstwie skończy się wyrokiem. Pewną prawidłowością jest to, iż wielu menedżerów na wszelki wypadek woli unikać zatrudniania osób czy podmiotów z zewnątrz do prowadzenia śledztw, które prześwietlą sposób działania firmy, ponieważ istnieje ryzyko, że oprócz „właściwego celu” znajdą oni coś więcej. Mogą być wywiadowcami pracującymi na rzecz konkurencji. Stąd kierownictwo firm często wychodzi z założenia, że lepiej w takich zaakceptować stratę, niż obnażyć dodatkowe słabości firmy.

W przypadku zarządzania ryzykiem nadużyć działania tego typu są często wpisywane w obszar bezpieczeństwa, audytu wewnętrznego, ryzyka operacyjnego czy też compliance. Te z kolei jednostki zazwyczaj znajdują się już w firmie, więc – siłą rzeczy – istnieje tendencja do tego, aby to je wykorzystać do walki z nadużyciami, a nie korzystać z podmiotów zewnętrznych.

W jakim celu zleca się przeprowadzenie tego typu śledztw?

Zwykle prywatnym śledztwom przyświeca jeden lub kilka jednocześnie celów. Może to być ustalenie czy nadużycia w istocie wystąpiły, pociągnięcie do odpowiedzialności dyscyplinarnej osób odpowiedzialnych, a także pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób odpowiedzialnych. Dodatkowo celem może być złożenie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w celu wykazania „dołożenia należytej staranności” przez kierownictwo. Czasem badane jest spełnienie wymogów przeprowadzenia śledztwa wynikających z przepisów prawa lub wewnętrznych regulacji oraz ustalenie słabości systemu kontroli w celu uszczelnienia ich na przyszłość.

Co jest kluczowym problemem dla klientów zlecających przeprowadzenie śledztwa gospodarczego?

Z punktu widzenia klienta istotne jest, żeby jak najszybciej zdefiniować ten cel, gdyż różne cele wymagają różnych metod, co przekłada się na czas i koszty. Dla przykładu znana firma doradcza PwC (PricewatersCoopers) w zakresie usługi forensic koncentruje się na następujących elementach: przeprowadzeniu śledztwa, analizie zgromadzonych dowodów, identyfikacji skali nadużyć i osób odpowiedzialnych, opracowaniu strategii działania w stosunku do zwykłych oszustw oraz opracowaniu rozwiązań służących zabezpieczeniu przed nadużyciami w przyszłości.

Reasumując śledztwo gospodarcze może być przydatnym narzędziem w kręgach biznesowych o ile dobrze jest sprecyzowany jego cel i wykonuje go zespół kompetentnych osób.

Jaka jest wartość procesowa zebranych materiałów, na ile mogą one stanowić dowód w sprawie, który może przed sądem wykorzystać oszukany przedsiębiorca?

Nie można zakładać, że w wyniku prywatnego śledztwa gospodarczego zostaną zawsze zidentyfikowane twarde dowody wskazujące jednoznacznie na winę określonych osób w przedsiębiorstwie. Nawet, jeśli uda się zdobyć takie dowody, to jest to raczej wyjątek niż reguła. Z tego powodu prywatne śledztwo gospodarcze nie jest substytutem oficjalnego postępowania karnego prowadzonego przez organy ścigania. Jest za to skutecznym narzędziem do uprawdopodobnienia popełnienia nieprawidłowości dla celów postępowań cywilnych lub pracowniczych (np. zwolnienie dyscyplinarne).

Należy jednak podkreślić, iż prywatne śledztwo jest dobrym sposobem na zgromadzenie kluczowych informacji i dowodów dotyczących przestępstw gospodarczych, które mogą posłużyć do przygotowania zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa oraz wydatnie zwiększają szanse wszczęcia postępowania w tej sprawie oraz jego wygranie.

Na czym polega wywiad, jakich informacji on dostarcza, przez kogo może być wykorzystywany i w jakim celu?

Wywiad i kontrwywiad na usługach prywatnych podmiotów gospodarczych to swoista rewolucja w ich dotychczasowym, tradycyjnym pojmowaniu i wykorzystaniu. W połowie XX wieku, w okresie wychodzenia gospodarki z epoki industrialnej i wkraczania w erę informacji i wiedzy dotychczasowe wyobrażenie o wywiadzie i kontrwywiadzie, jako narzędziach li tylko w rękach państwa, zaczęło ulegać przewartościowaniu. Stało się tak, dlatego, że informacja, jako główny atrybut, ale także strategiczne „paliwo” gospodarki opartej na wiedzy, stała się towarem i zaczęła podlegać tym samym prawom, co inne towary i usługi, czyli przede wszystkim prawu popytu i podaży. Naturalną konsekwencją tego faktu stał się gwałtowny wzrost zapotrzebowanie na wiarygodną, wartościową i szybko pozyskiwaną informację o konkurencie i otoczeniu konkurencyjnym, która umożliwiałaby podmiotom gospodarczym zdobycie lub utrzymanie przewagi konkurencyjnej.

Zatem, można stwierdzić że wywiad gospodarczy jest odpowiedzią na zapotrzebowanie rynku?

Tak, wywiad gospodarczy to odpowiedź na takie zapotrzebowanie. Ujmując w skrócie jest to proces gromadzenia, przetwarzania, analizowania i dystrybucji informacji wywiadowczych w przedsiębiorstwie, prowadzony legalnymi metodami i środkami, którego celem jest wspieranie decyzji zarządczych, a zwłaszcza zdobycie, utrzymanie bądź powiększenie przewagi konkurencyjnej.

W jaki sposób wymiar wywiadu przekłada się na rodzaj zbieranych informacji?

Wywiad ma kilka wymiarów, które określają rodzaj zbieranych informacji. Strategiczny wywiad gospodarczy, organizowany na szczeblu korporacji, dostarcza informacji o charakterze strategicznym, mających wpływ na dalekosiężne plany. Chodzi tu głównie o trendy w makro otoczeniu, kierunki rozwoju sektora. Konkurencyjny wywiad gospodarczy, organizowany na szczeblu oddziału (filii), którego głównym, ale nie jedynym zadaniem jest dostarczanie informacji o kluczowych konkurentach oraz innych uczestnikach gry rynkowej. Występuje również taktyczny (rynkowy) wywiad gospodarczy, zaspokajający codzienne zapotrzebowania na informacje płynące ze szczebla taktycznego i operacyjnego (działy produkcji, sprzedaży, marketingu itp.).

Jaka może być rola wywiadu w przedsiębiorstwie?

Ujmując w taki sposób rolę wywiadu w przedsiębiorstwie można do jego zasadniczych zadań zaliczyć wykrywanie zagrożeń konkurencyjnych, eliminowanie lub zmniejszanie ryzyka wystąpienia niekorzystnych zjawisk na rynku, zwiększanie przewagi konkurencyjnej poprzez skracanie czasu reakcji na określone działanie konkurencji, poszukiwanie nowych możliwości rozwojowych dla przedsiębiorstwa oraz ochronę zasobów informacyjnych przedsiębiorstwa.

Na czym polega specyfika wywiadu gospodarczego?

Specyfika wywiadu gospodarczego przejawia się w tym, iż z jednej strony może on pozyskiwać informacje szczegółowe, związane z niemal każdym produktem bądź działaniem konkurenta (wywiad rynkowy), z drugiej zaś informacje o charakterze strategicznym, dotyczące trendów rynkowych, gospodarczych lub geopolitycznych (wywiad strategiczny). Niekiedy w zainteresowaniu wywiadu mogą znaleźć się pozornie tak błahe kwestie, jak biografie zarządu konkurencyjnego przedsiębiorstwa, a czasami sprawy tak spektakularne jak informacja, iż konkurent z branży stalowej finansuje na szeroką skalę prace badawczo-rozwojowe w branży ceramicznej i elektronicznej. Niekiedy można uruchomić operacje wywiadowcze bazując jedynie na podejrzeniu, iż przyszły konkurent z innej branży, poprzez rozwój nowych technologii, będzie wkrótce zagrożeniem dla korporacji.

Czy wszystkie zadania wywiadu w przedsiębiorstwie możemy przeliczyć na zysk finansowy?

Wachlarz zadań komórek wywiadu w przedsiębiorstwie jest o wiele szerszy, ale nie wszystkie można przeliczyć na zysk finansowy. Do katalogu takich zadań należą na przykład zadania edukacyjne. Inne, równie istotne mogą tylko wtedy przynieść korzyści, jeśli zostaną właściwie „skonsumowane” przez zarząd przedsiębiorstwa. Można do nich zaliczyć przewidywanie akcji konkurentów, rozpoznawanie nowych lub potencjalnych konkurentów, dostarczanie informacji o podmiotach przewidzianych do fuzji lub zakupów, oraz dostarczanie informacji o nowych technologiach, produktach i procesach, które mają wpływ na przedsiębiorstwo. Wywiad gospodarczy ma już w znacznym stopniu ugruntowaną pozycję na niemal wszystkich rynkach światowych, o czym najlepiej świadczy fakt, iż ponad 80% korporacji transnarodowych wywodzących się z USA, Europy Zachodniej i Azji deklaruje, iż prowadzą systematyczne działania wywiadowcze. Zwykle wywiad gospodarczy w korporacji obarczany jest zarówno zadaniami ofensywnymi, jak i defensywnymi, ochronnymi.

Na czym polega kontrwywiad gospodarczy?

Kontrwywiad gospodarczy w przedsiębiorstwie jest odpowiedzią na coraz dynamicznie wykorzystywany wywiad gospodarczy. Określa on możliwe do podjęcia środki przeciwdziałania na stwierdzone lub prognozowane zagrożenia i ich skuteczność. Na tej podstawie otrzymuje się bardziej pewną ocenę, czy zakładane ryzyko mieści się w granicach akceptowalnego, czy też należy wypracować i wdrożyć w ramach kontrwywiadowczego zabezpieczenia inwestycji dodatkowe przedsięwzięcia, które pozwolą na uzyskanie takiego stanu.

Jakie są możliwości działania kontrwywiadu gospodarczego?

Możliwości kontrwywiadu gospodarczego są niezwykle szerokie. Możemy zaliczyć do nich utrudnianie przestępcom zdobywania informacji o potencjalnych ofiarach (o posiadanym przez nie kapitale, miejscach zamieszkania, powiązaniach kapitałowo-osobowych), utrudnianie szpiegostwa przemysłowego i dokonania czynów nieuczciwej konkurencji opartych na pozyskaniu informacji tajnych. Istnieje możliwość utrudniania działalności windykatorów, wywiadu gospodarczego i prywatnych detektywów oraz innych osób „ciekawskich”. Celem kontrwywiadu może być ukrycie struktury organizacyjnej podmiotów gospodarczych i holdingów lub ukrycie tożsamości inwestorów, organizatorów przedsięwzięć gospodarczych i ich beneficjentów. Czasem może chodzić o zablokowanie egzekucji z majątku przy jednoczesnym zachowaniu swobody operacyjnej.

Jak ważną rolę pełni kontrwywiad gospodarczy?

Kontrwywiad odgrywa istotną rolę w zachowaniu w tajemnicy potencjału przedsiębiorstwa przez zakusami konkurencji i nieuczciwymi urzędnikami państwowymi, zwłaszcza, że korupcja to zjawisko przeżerające tkankę gospodarcza państwa. Wywiad i kontrwywiad gospodarczy to przedsięwzięcia, które winny się znaleźć w zestawie „narzędzi” – i to na istotnym miejscu – służących skutecznemu zarządzaniu firmą. W codziennej praktyce kontrwywiad jest nieco niedoceniany lub źle pojmowany. Nie traktuje się go, jako elementu spajającego wszelkie przedsięwzięcia z obszaru bezpieczeństwa. Często wskazuje się raczej na pion bezpieczeństwa, który spełnia w tym obszarze rolę kontrwywiadu, wpisując w zakres jego obowiązków takie działania, jak organizacja polityki bezpieczeństwa informacji, przeciwdziałanie zagrożeniom, organizacja i realizacja ochrony fizycznej. Są to niewątpliwie istotne działania z punktu widzenia bezpieczeństwa firmy, jednak nie wyczerpują one wszelkich elementów, które mogą mieć znaczenie w tym obszarze.

Profesjonalny Wywiad Gospodarczy Skarbiec Sp. z o.o.

Dr Marek Ciecierski – ekspert w zakresie wywiadu gospodarczego i bezpieczeństwa informacji. Wykłada w kilku uczelniach warszawskich. Doktorat w zakresie nauk politycznych uzyskał w 1997 roku na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Ponad 20 lat pracował w administracji państwowej na stanowiskach związanych z bezpieczeństwem międzynarodowym, ekonomicznym i informacyjnym. W pracy naukowo-badawczej specjalizuje się w problematyce bezpieczeństwa informacyjnego i wywiadu gospodarczego. Autor kilkudziesięciu prac i artykułów z tego obszaru, opublikował m.in. prace: „Wywiad gospodarczy w walce konkurencyjnej przedsiębiorstw” (2007), „Wywiad biznesowy w korporacjach transnarodowych. Teoria i praktyka” (2009)