Statystyki pokazują, że zastosowanie technik usprawniania pamięci powoduje uzyskanie o około 20 – 35% więcej informacji od świadków, w porównaniu do metod standardowego przesłuchania. Praktyczna skuteczność tego rodzaju przesłuchania została na przestrzeni lat poparta wieloma badaniami, które wykazały, że przesłuchanie poznawcze dostarcza więcej informacji prawdziwych w porównaniu do metod tradycyjnych. Wykazano, że policjanci przeszkoleni w zakresie prowadzenia przesłuchań poznawczych pozyskują od świadków więcej informacji niż przesłuchujący wykonujący swoją pracę z użyciem metod standardowych, zwłaszcza spontanicznej relacji.

Z Sarą Czajkowską, prawnikiem, absolwentką aplikacji adwokackiej (ORA Warszawa) i Podyplomowych Studiów Prawa Dowodowego Katedra Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego we współpracy z Instytutem Ekspertyz Sądowych w Krakowie – rozmawia Anna Ruszczyk.

Czemu tak naprawdę służą techniki mnemoniczne?

Najprościej mówiąc, techniki mnemoniczne służą usprawnianiu pamięci. Dzięki nim można istotnie poprawić trwałość pamięci i zwiększyć jej zakres. Pod pojęciem mnemotechnika kryją się sposoby ułatwiające procesy zapamiętywania, przechowywania oraz przypominania sobie informacji.

Jak często znajdują one zastosowanie w kryminalistyce?

Pamięć poszkodowanych i świadków odgrywa bardzo ważną rolę w poszukiwaniu sprawców przestępstw, których tożsamość nie jest znana. Dla organów ścigania ważne jest, aby uzyskać od świadka zdarzenia jak najbardziej wiarygodne informacje. Cel ten nie zawsze udaje się osiągnąć poprzez swobodną wypowiedź i zadawanie pytań. Jedną z form przesłuchania jest tzw. przesłuchanie poznawcze, które opiera się m.in. na prawach psychologii społecznej i psychologii pamięci. Wykorzystanie praw rządzących tymi naukami jest niezwykle pomocne w procesie przypominania. Niestety, przesłuchanie poznawcze nadal nie jest w Polsce bardzo popularne.

Z czego to wynika?

Wydaje mi się, że niska popularność przesłuchania poznawczego może wynikać z wydłużonego czasu niezbędnego do przeprowadzenia czynności, jak również z konieczności specjalnego przeszkolenia. Przesłuchanie poznawcze najczęściej stosowane jest przez policje amerykańską, niemiecką, francuską i angielską.

Jakie muszą być spełnione przesłanki, aby przesłuchanie poznawcze zakończyło się sukcesem śledczych?

Efektywnie przesłuchanie poznawcze może być przeprowadzone w przypadku świadków, którzy są szczerze nastawieni na pomoc i rzeczywiście chcą współpracować. Bardzo ważne jest też odpowiednie przeszkolenie osoby prowadzącej przesłuchanie.

Gdzie szkoli się takich specjalistów?

W chwili obecnej istnieje coraz więcej ośrodków oferujących szkolenia z technik wykorzystywanych w przesłuchaniu poznawczym. Ten rodzaj przesłuchania znalazł się też jako odrębny przedmiot w programach kierunków związanych z naukami prawnymi i psychologią sądową wielu uczelni wyższych. Szkoły te często prowadzą także odrębne kursy z tej tematyki. Okręgowe izby adwokackie i radcowskie również organizują warsztaty z technik przesłuchań.

Z jakich technik mnemonicznych korzysta się podczas takiego przesłuchania?

Przesłuchanie poznawcze korzysta z czterech technik usprawniania procesu przypominania. Są to: odtworzenie kontekstu zdarzenia, relacja totalna, zmiana chronologii oraz zmiana perspektywy. Zadaniem odtworzenia kontekstu zdarzenia jest zmotywowanie świadka do przypomnienia sobie wszystkich okoliczności związanych z daną sytuacją. Świadek proszony jest przez osobę prowadzącą przesłuchanie o przypomnienie sobie wyglądu miejsca zdarzenia, dźwięków, zapachów lub innych elementów, które kojarzą mu się ze zdarzeniem. Taki zabieg ma na celu uzyskanie jak największej ilości informacji o zdarzeniu. W przebiegu relacji totalnej chodzi o przypomnienie sobie możliwie jak największej ilości szczegółów poprzez wprowadzenie przesłuchiwanego w rolę narratora. Przesłuchiwany proszony jest o przytaczanie każdej nawet najdrobniejszej z pozoru nic nieznaczącej informacji. Ta faza przesłuchania ma zapobiegać selekcji informacji dokonywanej przez świadka. Zmiana chronologii prowadzi do przypominania sobie pewnych elementów, które nie zostały przypomniane wcześniej. Ten zabieg pozwala też na zweryfikowanie prawdomówności świadka, ponieważ zmiana chronologii utrudnia kłamanie. Przesłuchanie poznawcze kończy się fazą zmiany perspektywy. Przesłuchiwany proszony jest o opisanie tego co myśli, że mogli widzieć inni świadkowie tego samego zdarzenia, a nawet sam sprawca. Jest to najbardziej kontrowersyjna technika stosowana w przesłuchaniu poznawczym, ponieważ świadek zamiast relacjonować własne przeżycia przytacza prawdopodobne i subiektywne opisy innych ludzi. Jednakże przyjmuje się, że faza ta istotnie zwiększa ilość przypominanych detali.

Kto i na jakim etapie decyduje o wyborze techniki przesłuchania?

Metody przesłuchiwania świadka zależą od wielu czynników, m.in. od rodzaju popełnionego przestępstwa, od cech psychicznych świadka, jego wieku, stopnia zainteresowania sprawą czy jego relacji ze sprawcą.

Jaka jest skuteczność wspomnianych technik?

Statystyki pokazują, że zastosowanie technik usprawniania pamięci powoduje uzyskanie o około 20 – 35% więcej informacji od świadków, w porównaniu do metod standardowego przesłuchania. Praktyczna skuteczność tego rodzaju przesłuchania została na przestrzeni lat poparta wieloma badaniami, które wykazały, że przesłuchanie poznawcze dostarcza więcej informacji prawdziwych w porównaniu do metod tradycyjnych. Wykazano, że policjanci przeszkoleni w zakresie prowadzenia przesłuchań poznawczych pozyskują od świadków więcej informacji niż przesłuchujący wykonujący swoją pracę z użyciem metod standardowych, zwłaszcza spontanicznej relacji. Stwierdzono również, że przesłuchanie poznawcze daje dużo lepsze efekty w przesłuchaniu osób starszych, a także osób upośledzonych umysłowo. Prawdopodobnie ma to związek z bardziej przyjazną atmosferą w porównaniu do standardowych metod.

Czy w każdej sytuacji możliwe jest przeprowadzenie przesłuchania poznawczego?

Niestety nie. Przesłuchanie poznawcze ma pewne ograniczenia. Badania wykazały, że ten typ przesłuchania nie jest, ogólnie rzecz biorąc, skuteczny w zadaniu dotyczącym wskazywania osób podejrzanych na zdjęciach. Przesłuchanie poznawcze nie jest też dobrą formą w przypadku, kiedy osoba przesłuchiwana jest ofiarą gwałtu lub innych bolesnych zdarzeń. Niektórzy śledczy twierdzą, że stosowanie zmiany perspektywy w przesłuchaniu może prowadzić do subiektywnych zeznań. Kontrowersje wzbudza też efektywność stosowania przesłuchania poznawczego u dzieci w wieku przedszkolnym ze względu na trudności w zrozumieniu przez nie technik poznawczych. Chodzi tu zwłaszcza o zmianę perspektywy. Zdania są tu podzielone. W literaturze znajdują się również wyniki badań, w których dzieci bardzo dobrze radziły sobie ze zmianą perspektywy.

Jakie kompetencje, umiejętności powinien mieć przesłuchujący?

Przesłuchanie poznawcze na pewno wymaga solidnego przeszkolenia osób je prowadzących. Osoba prowadząca przesłuchanie powinna być empatyczna w stosunku do świadka. Samo przesłuchanie charakteryzuje się też bardzo spersonalizowanym przebiegiem. W tej formie przesłuchania świadek postrzegany jest jako jednostka, charakteryzująca się niepowtarzalnym zbiorem cech i możliwości i z tego względu konieczne jest indywidualne traktowanie. Przesłuchujący powinien pozostawić pewną kontrolę w rękach świadka, dopasować się do jego porządku, tempa oraz niejednokrotnie specyficznego języka. Nie może też wywierać presji na świadka. Potrzebuje też pewnej dozy cierpliwości, ponieważ przesłuchanie poznawcze trwa około 40% dłużej w porównaniu do standardowo wykonywanych metod.

Czy Pani zdaniem techniki mnemoniczne będą ewaluowały, a jeśli tak, to w jakim kierunku?

Według mnie interdyscyplinarność jest kluczem do rozwoju. Obecnie wiadomo, że na pamięć wpływają m.in. ludzkie emocje i doświadczenia. Dzięki rozwojowi badań jesteśmy w stanie lepiej rozumieć procesy rządzące ludzką pamięcią. Myślę, że otwierać się będą coraz to większe możliwości na wykorzystywanie zdobyczy psychologii pamięci na potrzeby wymiaru sprawiedliwości. Mam nadzieję, że przyczyni się to do spadku uzyskiwania informacji nieprawdziwych i konfabulacji, które razem ze wzrostem informacji prawdziwych niesie za sobą przesłuchanie poznawcze.

Dziękuję za rozmowę