W maju minęło czterdzieści sześć lat. Szmat czasu, aż niewiarygodne, że nadal pozostaje w zbiorowej pamięci tych, którzy nie odpuszczają. W pamięci i sercach przyjaciół, znajomych, historyków, dziennikarzy, osób bliskich i całkiem obcych. Stanisław Pyjas musiał być kimś naprawdę wyjątkowym, skoro napisano o nim kilka książek, nakręcono wiele reportaży i paradokumentów. Zdawać by się mogło, że lista pytań i odpowiedzi w sprawie tragicznej śmierci studenta polonistyki została wyczerpana. Że nic więcej, poza to, co już odkryte, powiedziane i napisane, nie ma szansy ujrzeć światła dziennego. A jednak, maj 1977 roku nie bez powodu powraca dziś na usta tych, którzy o Pyjasie nie mogli i nie chcieli zapomnieć.
Nakładem Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” ukazał się arcyciekawy reportaż Cezarego Łazarewicza „Na Szewskiej. Sprawa Stanisława Pyjasa”. Autor dokonał rzetelnej analizy materiałów, dokumentów, nagrań oraz akt sądowych związanych z zagadkową śmiercią studenta polonistyki. Nie stając się prokuratorem, sędzią czy adwokatem, zmierzył się z mitami i nieprawdami, które przez lata narastały wokół tej sprawy. Pytał, badał, szukał, docierał do źródeł, co najważniejsze, do żywych lekcji historii. Do ludzi, którzy znali i pamiętali Stanisława Pyjasa, którzy na własnej skórze wielokrotnie odczuwali opresyjność socjalistycznego państwa. Dotarł do osób, które miały wiedzę o poszczególnych wątkach toczącego się śledztwa, znały kulisy i metody działania bezpieki. Autor mistrzowsko połączył wiedzę zaczerpniętą z dokumentów ze wspomnieniami i ważnymi rozmowami, prowadzonymi niekiedy u schyłku życia (część z rozmówców, do których dotarł Cezary Łazarewicz, już nie żyje).
Zachęcam do wnikliwej lektury reportażu historycznego z mroczną polityką w tle. Znajdziecie tutaj wiele znanych nazwisk i wpływowych ludzi. Przyjrzycie się relacjom, powiązaniom, zdarzeniom i osobistościom, które zmieniały bieg historii. To opowieść o śmierci, z którą nikt nie chciał się pogodzić. O dociekaniu prawdy, szukaniu odpowiedzi na pytania o przyczyny i motywy zbrodni. Cezary Łazarewicz w sposób chronologiczny ukazuje przebieg zdarzeń, które wstrząsnęły studentami z Żaczka. Wypadek czy zabójstwo? Jeśli zabójstwo, to jaki mógł być jego motyw? I najważniejsze, kto zabił?
W książce „Na Szewskiej” będziecie sami zadawać pytania, odkrywać kolejne karty, spoglądać do teczek, protokołów z przesłuchań, sekcji zwłok i wizji lokalnej. To naprawdę interesująca lektura dla tych, którzy chcą poznać realia funkcjonowania ówczesnej medycyny sądowej oraz metod stosowanych przez techników kryminalistyki. Śledztwo zostaje rozłożone na czynniki pierwsze, a każdy z badanych wątków wzięty pod lupę obserwatora. Dużo w tych poszukiwaniach prawdy niepewności, wątpliwości i znaków zapytania. Upływ czas z pewnością nie ułatwia zadania, z drugiej strony, to właśnie on sprawia, że można spojrzeć na zagadkowe śmierci, o których mowa w publikacji, z innej, szerszej perspektywy.
Dla czytelników, których nie było na świecie w latach 70. lektura ta ma szansę dostarczyć ważnych i cennych informacji o tym, jak i dlaczego powstawały studenckie organizacje opozycyjne. Poznacie kulisy działań podejmowanych w ramach operacyjnego rozpoznania o kryptonimie „Optymiści”, zrozumiecie jak funkcjonowała prokuratura PRL. Ważny i trudny okres historii ma szansę trafić do serc i umysłów kolejnych pokoleń. Śmierć Stanisława Pyjasa nie poszła na marne, echa tamtych zdarzeń wybrzmiewają dziś i wybrzmiewać będą w przyszłości, między innymi dzięki takim publikacjom, jak ta.
Wychodząc od dnia, w którym znaleziono ciało Stanisława Pyjasa, będziecie poruszać się zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara, zataczając coraz to szersze kręgi historii. Poznacie kontekst polityczno-społeczny i psychologiczny. Dowody, tezy oraz wersje kryminalistyczne połączą się z emocjami, lękiem, strachem, wstydem, niekiedy żalem. Wbrew pozorom, dużo w tym reportażu stanów uczuciowych, meandrów psychiki ludzkiej, pokrętnych tłumaczeń winnych i naiwności niewinnych. To wszystko jest skomplikowane, bo i tamte zdarzenia nie były łatwymi do uchwycenia i zrozumienia.
Polecam publikację czytelnikom pragnącym poznać mechanizmy propagandy i dezinformacji. Chcącym poczuć atmosferę panującą w bezpiece, przyjrzeć się wyrafinowanym sposobom niszczenia ludziom życia, łamania życiorysów, deptania marzeń czy też wpędzania w spiralę nienawiści i nieufności. W tej historii spotkacie szpiegów, dziennikarzy, studentów, wybitnych medyków sądowych, prokuratorów i tajnych współpracowników. Ofiary i ich bliskich, podejrzanych, a także zlikwidowanych świadków. Najważniejsza kwestia, związana ze śmiercią Stanisława Pyjasa, do ostatniej strony będzie przez was uważnie badana. Ślady, ekspertyzy, ekshumacje, tropy, intrygi, tezy i hipotezy – to było wyjątkowo trudne śledztwo, z wieloma przełomami, wzlotami i upadkami. Książka zainteresuje odbiorców nastawionych na uporządkowaną, kompleksową wiedzę o sprawie Stanisława Pyjasa. Łazarewicz dysponuje olbrzymią wiedzą historyczną, ale w żadnym razie nie zanudza zbędnymi polemikami, ani nie odbiega zbyt daleko od głównych zagadnień. Próżno doszukiwać się tutaj nadinterpretacji czy sterowania czytelnikiem. Odtwarza ostatnie dni życia Pyjasa, rekonstruuje zdarzenia, które poprzedziły tę wstrząsającą dla żaczkowych studentów śmierć. Sprawdza także co działo się w pierwszych godzinach po ujawnieniu ciała oraz w kolejnych latach, które przynosiły coraz to nowsze i zaskakujące odkrycia.
To, o czym przeczytacie w książce „Na Szewskiej”, wydarzyło się naprawdę. To autentyczny dowód na nieśmiertelność wyjątkowych ludzi, takich jak Stanisław Pyjas. Na siłę prawdy, która mimo ataków i prób stłamszenia, doczekała się uwagi, między innymi funkcjonariuszy z zespołu do spraw przestępstw niewykrytych (tak zwanego Archiwum X). O tym, jaką wiedzę o śmierci Pyjasa posiadają dzisiaj śledczy, dowiecie się z reportażu Cezarego Łazarewicza. Przygotujcie się na solidną porcję historii i wiedzy, która przybliży was do poznania anatomii zbrodni. Zachęcam także do zapoznania się z wymienionymi w treści publikacji tytułami filmów i paradokumentów poświęconych Stanisławowi Pyjasowi. Książka, która mam nadzieję, nie przejdzie bez echa, lecz echem będzie wybrzmiewać. Czytając zwróćcie uwagę na zamieszczone w publikacji zdjęcia. Czasem fotografie potrafią powiedzieć więcej, niż tysiące słów.
Autor: Cezary Łazarewicz
Tytuł: Na Szewskiej. Sprawa Stanisława Pyjasa
Wydawca: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”
Rok wydania: 2023
Liczba stron: 415
